NOB(NARODNOOSLOBODILAČKA BORBA) 1940-1945

Narodno oslobodilacki rat nasih naroda je bio veoma tezak period u razvoju (radjanju ) nase zemlje.

Goli,bosi,stajali su nasi narodi na suprot najmodernije naoruzanim neprijateljima.

Valter

Na podrucju koje je godine 1941. pripadalo Kraljevini Jugoslaviji, kao i na podrucjima sa juznoslavenskim stanovnistvom koja su bila u sastavu Italije (Istra, Rijeka, Kvarner i grad Zadar) te nakon rata pripojena Drugoj Jugoslaviji, razvio se 1941.-1945. godine Narodnooslobodilacki rat uz sudjelovanje sirih slojeva stanovnistva, a na poticaj i pod kontrolom Komunisticke partije Jugoslavije. Rat je odnio brojne zrtve, ali je donio pobjedu antifasistickim snagama
Narodnooslobodilacki rat je borba protiv stranih zavojevaca i za drustvenu preobrazbu u nekim zemljama Evrope i Azije tokom Drugog svjetskog rata (ukljucujuci i Jugoslaviju), te na antikolonijalnu borbu naroda Azije i Afrike nakon toga. Odnosi se na borbu koja nije uperena samo protiv stranih zavojevaca, nego istovremeno stremi bitnom drustvenom i politickom preobrazaju (revoluciji), te tokom borbe gradi svoje paralelne organe vlasti.
U slucaju Jugoslavije, KPJ, iako je svoje namjere iz taktickih razloga cesto prikrivala, od pocetka ustanka imala je za cilj ne samo borbu protiv okupatora i njegovih domacih pomagaca (tzv. kvislinzi i kolaboracionisti), nego i osvajanje politicke vlasti i socijalisticku revoluciju u skladu sa komunistickom ideologijom, koju su prihvatale stranke clanice Komunisticke internacionale.
U doba komunisticke vlasti Socijalisticke Jugoslavije, termin "narodnooslobodilacki rat" imao je naravno apriorno pozitivno znacenje, a socijalisticka revolucija smatrala se epohalnim historijskim progresom koji se ne moze dovesti u sumnju. Danas, iste termine mozemo koristiti bez ocjenjivanja, pozitivnog ili negativnog, imajuci u vidu ono sto se zaista dogadjalo i namjere kljucnih sudionika. Objektivno, mozemo govoriti o istorijskim desavanjima koja nazivamo "Narodnooslobodilacki rat" (NOR) za vrijeme Drugog svjetskog rata, te socijalisticka revolucija za vrijeme rata i poslije njega, a da su pri tome moguci razliciti stavovi o tome da li je to bilo dobro ili lose (ili djelomicno dobro, a djelomicno lose).

Aprilski rat je ime za njemacku invaziju (kodnog naziva Direktiva 25) na Kraljevinu Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. Ova operacija oznacava pocetak Drugog svetskog rata na teritoriji Jugoslavije.
Napad je izvrsen kopnenim putem, iz vise pravaca. Nemacke, Italijanske i Madjarske trupe prodrle su na teritoriju Jugoslavije iz pravca Italije, Austrije (tada vec u sastavu Treceg Rajha), Madjarske, Rumunije i Bugarske. Tesko je bombardovan Beograd. U isto vrijeme otpoceo je i njemacki napad na Grcku pod kodnim nazivom Operacija Marita.
Rat je zavrsen 17. aprila 1941. kapitulacijom, okupacijom i podjelom Jugoslavije. Kraljevska porodica i pojedini predstavnici vlade otisli su u egzil u Veliku Britaniju.
Pocetkom 1941. godine polozaj neutralne Jugoslavije u zaracenoj Evropi je postao kritican. Njemacke trupe su se, nakon brze okupacije zapadne i srednje Evrope, spremala da iz Rumunije predju u Bugarsku i napadnu Grcku. Kada je pocetkom marta Bugarska pristupila Silama Osovine, Jugoslavija se nasla u potpunom okruzenju.
U takvoj situaciji, Vlada Jugoslavije je poslije visemjesecnih pregovora i kolebanja 25. marta potpisala u Becu protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. Taj protokol je podrazumevao da Jugoslavije bude postedjena ucesca u ratu, ali bi njemacke trupe imale pravo da preko njene teritorije prelaze u Grcku. Dva dana kasnije, 27. marta, grupa oficira je izvela drzavni udar, zbacila Vladu i namjesnistvo, uhapsila ministre, a kralja Petra II proglasila za punoljetnog i predala mu vlast. Postavljena je nova vlada na celu sa generalom Dusanom Simovicem. Narod je demonstracijama pozdravio ovaj dogadjaj. Podrsku za ovakav rasplet dogadjaja je pruzila i vlada Velike Britanije, jedine zemlje koja se tada aktivno suprotstavljala nacistickoj Nemackoj.
Adolf Hitler je u svojim planovima imao svakako nacin kako da napadne Jugoslaviju. Medjutim, on nije zeleo odmah da primjeni militaristicke metode, smatrajuci da ce Jugosloveni biti po njegovoj volji. Medjutim, to se nije dogodilo, zbog jakog britanskog uticaja, koji je zelio da uvuce Jugoslovene u neprijateljstvo sa Hitlerom. Sa druge strane, obecanjem pomoci i vojnika u slucaju rata, Britanci su kupovali vreme, opterecujuci Hitlera problemom Jugoslavije i odvracajuci ga od Velike Britanije.
Na vijest da je u Jugoslaviji izvrsen drzavni udar, Hitler je naredio da se smjesta sazove ratni savjet na kojem je dogovoreno da se pored planiranog napada na Grcku simultano izvede i napad na Jugoslaviju. Na taj nacin sprecilo bi se eventualno povlacenje Jugoslovenske vojske prema Grckoj i stvaranje drugog Solunskog fronta, kao sto se dogodilo u Prvom svetskom ratu.
Hitlerov plan napada na Jugoslaviju imao je sifrovano ime „Operacija 25“, ili „Uputstvo broj 25“ ili jednostavno „Direktiva broj 25“. Ona je sacinjena zajedno sa planom Marita koji je predvidjao nemacko-italijanske napade na Grcku.
Kraljevina Jugoslavija i Grcka su docekale rat usamljene. Doduse, na sjeveru Grcke je postojao ekspedicioni korpus od oko 50.000 ljudi, mahom Britanaca. Komandant tog korpusa je bio general Henri Vilson. On je primjenjivao proste ratne varke, samo da bi narod stekao utisak kako se radi o iskustvu britanskih snaga.
Jugoslovenska ratna komanda izradila je plan odbrane od Nijemaca pod sifrovanim imenom „R-41“. Cjelokupna vojska bila je rasporedjena duz granica prema Rumuniji, Bugarskoj, Albaniji, Austriji i Madjarskoj. Citav jugoslovenski front je trebalo da brane 7 grupa armija i to: 1. Armija pod komandom generala Milorada Petrovica je trebala da brani Makedoniju i juznu Srbiju, njoj je u pomoc trebala da bude 3. armija generala Milana Nedica, zatvarajuci pravce oko makedonske granice i onemogucavajuci Nemce da prodru u Srbiju.
Na severu prema Madjarskoj stacionirana je 7. armija generala Dusana Trifunovica a prema Hrvatskoj i Sloveniji su bile rasporedjene 6. Nezavisna armija generala Dimitrija Zivkovica i 2. armija generala Milutina Nedica (brata Milana Nedica).
Prostor oko Kosova i Sandzaka je branila 4. armija generala Petra Nedeljkovica. Ona je takodje imala zadatak da u slucaju propasti armija, od svojih vojnika oformi cetnicku (gerilsku) grupu koja je trebalo da otpocne gerilski nacin ratovanja, sa zadatkom presjecanja neprijateljskih komunikacija i unistavanja strateski vaznih objekata kao sto su mostovi, hidrocentrale, elektrana, poste i telegrafske linije i dr. Njoj je kao oslonac bila podredjena i 5. Nezavisna armija Vladimira Cukavca. Za vrhovnog zapovjednika jugoslovenskih snaga odredjen je armijski general Dusan Simovic (koji je vrsio i ulogu predsjednika jugoslovenske vlade).
Novi predsjednik vlade Dusan Simovic pokusao je hitnim diplomatskim putem da umiri razjarenog Hitlera, uvjeravajuci ga da ce Jugoslavija ostati neutralna. On je zapravo pokusao da dobije na vremenu ne bi li pripremio kakvu-takvu odbranu, ali za to malo vremena nista se ozbiljnije nije moglo uciniti po pitanju vojne angazovanosti u odbrani zemlje. Berlin nije cekao i prvi je pokrenuo ratnu masineriju. Bas na dan vjencanja Simoviceve kcerke, Nijemci su bez objave rata napali Kraljevinu Jugoslaviju.
Nemacki plan napada
Njemacka je pri napadu potpuno iznenadila jugoslovensku vojsku za kratko vijeme, tako da je ova mogla da mobilise samo 2/3 svog borbenog kapaciteta, od toga 28 pesadijskih i 3 konjicke divizije. Ratno vazduhoplovstvo Kraljevine Jugoslavije je raspolagalo sa samo 300 aviona.
Njemacki plan invazije je bio sljedeci: 2. armija je imala zadatak da nastupi prema Zagrebu, a odatle kroz bosanske planine prema Sarajevu. Istovremeno je imala jedna udarna oklopna grupa iz Madjarske da se probije ka Beogradu. Glavni udar je imao da se izvede iz Bugarske gde se nalazila 12. armija general-pukovnika Maksimilijana fon Vajksa i Klajstova 2. oklopna grupa. Klajst je imao zadatak da nakon probijanja Makedonskog fronta napreduje prema Nisu i napadne Beograd iz pravca juga, dok je 12. armija imala zadatak da istovremeno krene u severnu Grcku i u juznu Srbiju, rasporedjena u dva krila lijevo i desno.
Posto prebrojavanje 2. armije jos nije bilo zavrseno, 12. armija je bez podrske 2. armije prva napala Jugoslaviju 6. aprila 1941. 2. armija je tek 8. aprila pocela napredovanje.
U noci izmedju 5. i 6. aprila, Nijemci se zauzeli Sip na Dunavu, a vec u zoru 6. aprila njemacka avijacija je napala vece gradove poput Nisa, Leskovca, Kragujevca, Beograda, Novog Sada, Sarajeva, Mostara, Banja Luke i tako u potpunosti iznenadila pospane gradjane koji su trazili sklonista po podrumima ili gdje god se moglo pobjeci od njemackih bombi. Nijemci su narocito pricizno pogadjali ciljeve jer su im to folksdojceri omogucavali. Pre samog rata, iz jugoslovenskog vazduhoplovstva je pobjegao kapetan Vladimir Kren (koji ce kasnije postati pripadnik ratnog vazduhoplovstva NDH) sa planovima rasporeda vojnog vazduhoplovstva u citavoj zemlji. Doprinos odbrani Beograda dala je Prva vazduhoplovna lovacka brigada JKRV ciji su se pripadnici iznad Beograda sukobili sa njemackim Stukama, koje su pratili Mesersmiti.
Beograd je bombardovan u ranu zoru 6. aprila 1941. Hitler je bacio na Beograd razarajuce bombe od 1.000 kg, a sama operacija bombardovanja Beograda imala je simbolican naziv Kaznena odmazda. Vec u prvom naletu pogodjen je prvi civilni objekat u gradu - hotel Avala gdje je poginuo i ministar jugoslovenske vlade Franjo Kulovec. U toku bombardovanja 6. i 7. aprila poginulo je 10.000 Beogradjana. Bacene su velike kolicine bombi na stambene cetvrti, a porusena je i Narodna biblioteka Srbije u kojoj je izgorilo najveci deo materijala od neprocenljive vrijednosti (kulturni genocid). Napadom na Beograd licno je zapovjedao njemacki general-lajtnant Aleksandar fon Ler cija je 3. vazduhoplovna flota izvrsila bombardovanje grada.
No, prvi ratni dan je bio zapamcen i po tome sto je jugoslovenska protivvazdusna odbrana oborila njemacki izvidjacki avion blizu sela Donjeg Dusnika u juznoj Srbiji, a pilote koji su se spasili iskakanjem, zandarmi se sproveli u Nis. Jugoslovenska vlada izdaje proklamaciju o pocetku rata sa Njemackom i odluku o opstoj mobilizaciji, ali ona je stigla suvise kasno.
Glavni njemacki udar sa sjeverozapada izvrsen je iz dva pravca: iz reona Klagenfurta (Celovca), Graca i Nadj Kanjize, gdje se jos vrsila koncentracije jedinica 2. armije zajedno sa 11. divizijom, pod komandom general-pukovnika Maksimilijana fon Vajksa. 46. oklopni korpus Druge armije sjurio se sa severozapada na Beograd nailazeci na slab otpor. Pred ovim korpusom su se uglavnom nalazili Hrvati koji nista nisu cinili da bi zaustavili njemacke vojnike, vec su ih pozdravljali i time pocinili izdaju. Jedna od ovakvih epizoda dogodila se u vojnom garnizonu u Sinju kada su hrvatski oficiri i vojnici podigli pobunu i pjevali pjesmu „Vila Velebita“.
Na frontu kod Sarajeva, nacelnik 2. armije, general Bogdan Maglic, pod izgovorom da je bolestan i da odlazi na lijecenje u Sarajevo, je napustio liniju odbrane, da bi se po ustolicenju ustaske drzave pojavio kao ustaski general. Slican se desilo u Sibeniku kada je komandant Jadranske divizije Petar Kvaternik (rodjeni brat Slavka Kvaternika) naredio da se preda oruzje i pohapse svi srpski kadrovi.
Nemacke jedinice su usle 10. aprila u Zagreb gdje je, u ime poglavnika Ante Pavelica, penzionisani pukovnik Slavko Kvaternik proglasio Nezavisnu Drzavu Hrvatsku (NDH). Vlatko Macek, koji je odmah po napadu Nijemaca napustio i okrivio vec uzdrmanu jugoslovensku vladu, a preko radija je pozivao clanstvo svoje Hrvatske Seljacke Stranke da bude lojalno Trecem Rajhu.
Kljucni prodor izvrsila je nemacka 12. armija iz Bugarske. Ona je vec bila prethodno koncentrisana radi napada na Grcku. Napad na granicnom frontu kod Krive Palanke do planine Bjelasice, izvrsen je na trupe Trece armijske oblasti (Moravska, Sumadijska i Bregalnicka divizija i Strumicki odred). U napadu nemacke 12. armije ucestvovali su 40. motorizovani korpus, 9. oklopna i 73 pesadijska i motorizovana SS divizija Adolf Hitler i delovi 18. korpusa, 2. oklopna divizija, uz jaku podrsku avijacije. Vec u prva dva dana njemacke snage rijesile su glavni zadatak: presjekle Moravsko-Vardarsku dolinu i time odsjekle Jugoslovensku vojsku od svakog eventualnog naslona na saveznike, a ujedno izbile na grcku granicu u pozadinu grckog fronta u Trakija. Napad je organizovan iz tri pravca: Custendil-Kriva Palanka-Kumanovo. 12. armija se brzo probijala i vec 7. aprila usla u Skoplje. Jedna oklopna divizija sjurila se na zapad i uskoro stupila u kontakt sa Italijanima u Albaniji, dok je glavnina 12. armije nastavilo nastupanje u Grcku (operacija Marita) protiv grcke armije i britanskog ekspedicionog korpusa.
Napad je u koordinaciji sa Nijemcima vrsila italijanska armija. Tako je 2. italijanska armija pod komandom generala Ambrozija, koja je bila koncentrisana duz kopnene granice, prodrla iz Istre i Slovenackog primorja, a 9. armija pod komandom generala Kavalera, napala je iz Albanije, s ledja. Jugoistocni front kojim je komandovao Milan Nedic se raspao. Na nisavskom pravcu 11. oklopna divizija probila je slabu odbranu na Plocama i u 9 casova zauzela Nis, u podne Aleksinac koji je branio pesadijski bataljon iz rezerve i 1. artiljerijski divizion, a zatim je pao i Razanj. Klajst je dakle usao sa svojim snagama u Nis i tako se ispunilo Hitlerovo naredjenje da se prjesece put jugoslovenskoj vojsci ka Grckoj i na taj nacin spreci formiranje novog Solunskog fronta.
9. aprila Nijemci gone jedinice 5. armije koje su bile na niskom sektoru. One su se u potpunom haosu povlacile dolinom Nisave i Kutinske rijeke. Drinska divizija povlacila se pod naletom njemackih tenkovskih jedinica pravcem Babusnica-Svodje-Vlasotince. Njemacke motorizovane jedinice su joj presjekle odstupnicu kod sela Ljuberadja. Na tom terenu vodjena je zestoka borba uz obostrane gubitke. Drinska divizija, pretrpjevsi ogromne gubitke povlacila se u pravcu Leskovca. Kako su njemacke jedinice prodirale dolinom Kutinske rijeke, glavnom saobracajnicom prema Nisu, to se razbijena jugoslovenska vojska kretala van glavnih pravaca, drzeci se planina.
10. aprila kod jedinica na Kosovu pojavila se dezorganizacija, a komandant 3. armije naredio je da se uz pomoc improvizovanih odreda zatvore pravci ka Metohiji i Sandzaku. Nastavljajuci i svoju operaciju u dolini Juzne Morave, jedinice 11. oklopne divizije su zauzele Paracin, Cupriju i Jagodinu, produzavajuci ka Kragujevcu. Vrhovna komanda je izdala direktivu broj 120 za povlacenje trupa na liniju Bojana-Metohija-Kosovo-Kopaonik-Kragujevac-Beograd-Sava-Una. Po toj naredbi 5. armija je trebala da se povlaci i dalje, ali za realizaciju ove direktive nije bilo realne osnove. Realniji je bio poziv Vrhovne komande izdat iste veceri da se vojnici bore sa Nijemcima gdje god se nadju. Njemacka komanda je naredila da se 12. armija orijentise ka Grckoj, a 2. armija, ojacana 1. oklopnom grupom da zauzme Beograd i dovrsi razbijanje jugoslovenske vojske

Od prvog dana rata, Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske nije kontrolisala situaciju. Na ministarskim sjednicama u Sevojnu, gdje se vlada nalazila, general Dusan Simovic se zalio na lose veze u komandovanju, a narocito je osporavao to sto on mora preko poste da izdaje naredjenja jedinicama. Ocjenio je situaciju kao tesku, ali ne i tragicnu i vjerovao je da se front moze stabilizovati.
Da bi sprijecio potpuno rasulo, ne samo vojsci, vec i u vladi, 12. aprila izjavljuje da ima puno povjerenja u moralnu snagu vojske i naroda i da vjeruje u prijateljstvo sa Sovjetskim Savezom. Sve je bilo izgubljeno i propast je sve brze i brze tekla.
Nijemci su 13. aprila probili posljednju liniju odbrane kod Konjarnika i umarsirali u Beograd gde su ispred Narodne Skupstine organizovali paradni defile. Ubrzo je stigao i feldmarsal Evald fon Klajst i Maksimilijan fon Vajks. Racunajuci ulazak Austro-Ugarskih trupa 1914. i njihov zajednicki ulazak sa Nemcima 1915, bio je to treci ulazak Nemaca u Beograd u 20. vijeku.
Ovu informaciju je Dusan Simovic dobio na Palama od svog adjutanta u osnovnoj skoli Kralj Petar gdje je Stab bio smesten. Trazio je hitnu vezu sa engleskim poslanikom, ali je umjesto veze dobio pismo generala Dila da Engleska nema mogucnosti da u datim okolnostima organizuje evakuaciju jugoslovenske vojske preko mornaricke baze u Boki. Simovic je zatim rekao da situacija nista ne valja i sazvao novo zasjedanje u ponoc 13. aprila. Pored vojnog sloma, pocela je i kriza vlade.
Na jugoslovenskoj strani pocela su medjusobna trvljenja i ispitivanja ko je kriv za tako munjeviti slom. Neki ministri, medju kojima i dr Slobodan Jovanovic, Bogoljub Ilic i Marko Dakovic optuzivali su Hrvate za izdaju. Poslednje savetovanje jugoslovenska vlada imala je na Palama. Sjednica vlade je odrzana na katolicki uskrs, 13. aprila 1941. Dusan Simovic je podnio izvjestaj o vojnoj situaciji koju je predstavljao kao veoma tesku, ali ne i bezizlaznu. Govorilo se o produzetku borbe na novom frontu Sava-Drina. Ipak, na kraju je odluceno da se vlada, radi vece sigurnosti, premjesti odmah u Niksic. Simovic je potom predlozio generala pozadine Danila Kalafatovica za nacelnika Vrhovne odbrane. O mogucnosti eventualne kapitulacije nije bilo ni pomena, iako su pojedini ministri zakljucili da je vojna situacija mnogo teza nego sto ju je predstavaljao Simovic.
Vlada je bez Simovica stigla u Niksic sutradan i prva stvar koja se cula bila je ta da je Kralj Petar vec odletio za Grcku. Prilikom utovara transportnih aviona zlatom ucestvovalo je i vise stotina vojnika na improvizovanom aerodromu na Niksickom polju. Medjutim, prilikom evakuacije poginula su dva vrlo poznata imena. Prilikom transporta zlata bojnim brodom u Egejskom moru, brod se prevrnuo i poginuli su ministar Simoviceve vlade Marko Dakovic i istoricar Vladimir Corovic.
Na poslednjoj sednici vlade u Niksicu 15. aprila, zakljuceno je da Jugoslavija nece kapitulirati kao drzava, vec da samo vojska kapitulira, dok vlada i kralj idu u inostranstvo da odatle nastave da se bore. Taj nacrt je sastavio dr Slobodan Jovanovic i predao ga Simovicu, a ovaj Kalafatovicu. Dusan Simovic je istog dana izdao naredjenje Danilu Kalafatovicu da zakljuci primirje sa Nijemcima iz dva razloga: prvi razlog je bio taj sto je bilo nemoguce dalje pruzanje otpora na izabranoj liniji Drina-Sava i zbog dogadjaja koji su se dogodili u Hrvatskoj. Na lijevom krilu vojska nije ni postojala, vec samo mali odredi koji su se u totalnom haosu predavali Nijemcima. Sam vojnicki poraz znacio je i rasulo same Simoviceve vlade. Tako je potpredsednik vlade dr Vlatko Macek napustio vladu 8. aprila, a drustvo su mu cinili i ostali hrvatski ministri: Josip Torbar, Barosa Smoljan, Dzafer Kulenovic i Ivan Andreas. Napustanje vlade, u stvari bjekstvo ministra, bio je poseban primjer Aprilskog rata. Pozivom svojim vojnim pristalicama da izraze lojalnost novoj vlasti (Ustaskoj) 10. aprila Macek je osigurao legitimnost prenosa vlasti, fakticki potvrdio separatizam i razbijanje Jugoslavije kao drzave.
Kralj Petar Karadjordjevic je sa vladom 14. i 15. aprila vec odleteo iz zemlje. Na aerodromu Agrenion u Atini docekao ga je general Dil i general Vilson, a zatim su se preko Jerusalima i kraceg zadrzavanja u Kairu obreli u Londonu.
Iako potpuno vojnicki slomljeni, pojedini vojnici i oficiri nisu pokazivali teznju za kapitulacijom i nastavili su da vode borbu. Na Rapaj Brdu su dvojica mladjih rezervnih staresina samoinicijativno organizovala otpor i vodili sa Nemcima 12 aprila citavog dana borbu. U oblasti Sapca do sukoba je doslo 12. aprila kada su nemacke motomehanizovane jedinice napali vojnici raznih jedinica Prve armije. Sve do nemackog ulaska u Sabac, vojnici su drzali Misarsko brdo i branili grad. 13. aprila 60. konjicki puk jugoslovenske vojske izvrsio je napad na Sabac, u nameri da ga preotme od Nemaca, ali je bio desetkovan i povukao se. Takodje su i delovi 2. armije pruzali zilav otpor prema Uzicu. Nemci su bombardovali grad 15. aprila, a zatim ga tukli teskom artiljerijom. Komandant vojnog garnizona nije zeleo da preda grad Nemcima u ruke i ubio se.
Nacelnik Operativnog odeljenja 2. armije, pukovnik Draza Mihailovic je izbegao zarobljavanje u Sarajevu i vodeci borbe sa Nemackom oklopnom grupom 13. aprila kod zeleznicke stanice Sevarlije i kod Petrovog Sela, probijao se prema Doboju. Narednik jugoslovenske vojske Boza Petrovic je u poslednji cas uspeo spasiti zastavu 41. pesadijskog puka u Osijeku i poneo je sa sobom, da bi kasnija ista zastava bila i zastava Jugoslovenske Vojske u Otadzbini.

Ima mnogo pitanja koja nikad nece dobiti odgovor, a prije svega sta je radila vlada od 27. marta do 6. aprila, a sta vojska i njeni komandanti. Ostaje kao cinjenica, da su oni, koji su organizovali puc, morali znati da ce Hrvati, cim pocne rat, izazvati rasulo u vojsci, pa su bar oni mogli i morali, u okviru svoje nadleznosti, da djeluju. Na zalost, i oni su omanuli, i to u casu, koji je bio sudbonosniji, mada i tezi, no puc koji su izvrsili. Uz to, na svim svojim komandnim mjestima zadrzani su hrvatski generali i ostali „casnici”, od kojih su se, ubrzo po osnivanju Paveliceve NDH, u njenoj vojsci nasli: 31 general, 228 pukovnika, 245 potpukovnika, 254 majora, 1.005 kapetana i 417 porucnika jugoslovenske kraljevske vojske.
Osteceni jugoslovenski tenk Reno NC27General Milan Nedic, kad je, pod Nijemcima, stupio na celo vlade „Narodnog spasa”, u svom prvom obracanju srpskom narodu, 1. septembra 1941., rekao je: „Sesti april nije srpska, vec jugoslovenska sramota”. Ipak, taj kratki rat bio je i ostao velika sramota za branioce (posebno Nediceva, kao komandanta Trece armije u Makedoniji, kroz koju su se Nijemci, iz Bugarske, prosto prosetali). Vecina jedinica nisu opalile ni jedan metak, a bilo je i takvih, u kojima je velika vecina vojnika bila srpska, i komandanti srpski, pa ista slika, isto kapitulantstvo. Ima svjedocanstava da su i sami Nemci bili iznenadjeni takvom odbranom. Rat sa Jugoslovenima pretvorio se u njihove manevre, sa zamisljenim neprijateljem.
Bas zato, ostace kao svijetli primer podvig pilota koji su se, uprkos zabrane hrvatskih komandanata, digli sa svojim avionima u nebo, i prkosili svojim herojstvom daleko nadmocnijem neprijatelju.
Bombardovanje Beograda, koji je u skladu sa odredbama medjunarodnog ratnog prava bio proglasen za "otvoreni grad", sto je znacilo da nece biti branjen, predstavljalo je najobicniji divljacki atak koji se mogao obrusiti na jedan grad i na jedan narod, samo ako je nosen besprimernom mrznjom. S obzirom da je jugoslovenska PVO ubrzo ucutkana, kao i avijacija, Nijemci su se bez ikakvog straha izivljavali, kao na kakvoj vojnoj vjezbi, u gadjanju nebranjenih ciljeva, ne stedeci cak ni najbitnije dijelove civilne infrastrukture, kako je to bilo normalno za sve strane tokom Drugog svjetskog rata.
Tim bombardovanjem, u stvari, rijesen je cio rat, jer je vec prvog dana, sve sto je imalo bilo kakav takticko – strategijski karakter, i u vojnom i u civilnom pogledu, bilo razoreno i unisteno, tako da je drzava bila potpuno paralisana. Ima dokaza da su plakati o mobilizaciji, koja je proglasena tek 7. aprila, ljepljeni u nekim gradovima, kao u Sarajevu, tek 12. aprila.
Dezorganizacija je bila takva, da niko nije znao dokle su Nijemci stigli, a vlada nije znala cak ni da je kapitulacija potpisana. Simovic je na nekoliko uzurbanih sjednica, sa kojih ne postoje ni zapisnici, lazno obavjestavao vladu o stanju na „frontu”, sve dok im nije bilo receno da hvataju put za Niksic, odakle ce se avionima prebaciti do Saveznika. Kakva je dezorganizacija bila, prava je enigma kako je i to sa avionima uspjelo, sem ako ih Nijemci nisu pustili da pobjegnu.
Patrijarh Gavrilo Dozic u svojim Memoarima tvrdi da se vise „mislilo na spasavanje vlade i svojih porodica, nego o spasavanju drzave i naroda”.
Akt o vojnoj kapitulaciji Jugoslavije, potpisan je 17. aprila 1941. Pre toga, vec 10. aprila u Zagrebu je proklamovana Nezavisna Drzava Hrvatska, a dan pre pocetka rata, 5. aprila, dva Slovenca, Kulovec i Krek, ministri u vladi Simovica, preko njemackog otpravnika poslova u Beogradu, trazili su od njemackog Rajha, „posto je njima njihova zemlja preca negoli jugoslovenska drzava”, da Slovenija dobije ili samostalnost ili da budu u sastavu sa Hrvatskom.

Narodnooslobodilacka vojska i partizanski odredi Jugoslavije su bili najveci pokret otpora protiv sila Osovina na Balkanu tokom Drugog svetskog rata.
Partizanske odrede je formirala i predvodila Komunisticka partija Jugoslavije (KPJ) na celu sa Josipom Brozom Titom. KPJ je pocela da se priprema za borbu (i dolazak na vlast) odmah nakon invazije sila Osovine aprila 1941. Istaknuti partijski funkcioneri su postali vojni rukovodioci sa zadatkom da formiraju partizanske odrede.
Kratkotrajni Aprilski rat, komadanje Jugoslavije, stvaranje NDH i ostalih kvinslinskih tvorevina, teror okupatora i ostalih kolaboracionista stvorili su raspolozenje kod naroda (prevashodno srpskog) da se okupatoru treba suprotstaviti. Politbiro CK KPJ je 4. jula 1941. godine donio odluku o pocetku oruzane borbe. Ova odluka je inspirisana ulaskom SSSR-a u rat protiv Nemacke i angazovanjem glavnih Hitlerovih snaga na Istocnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se ukljuce u rat protiv sila Osovine, kao najveceg zla covecanstva.
Prva partizanska jedinica je bio Sisacki partizanski odred, zvanicno osnovan blizu Siska 22. juna 1941. Ipak, razne vojne organizacije sa vise ili manje veze sa KPJ su bile ukljucene u razna pruzanja otpora silama osovine koji su izbili u podrucjima Jugoslavije naseljenim uglavnom Srbima nakon pocetka operacije Barbarosa. U Beogradu je osnovan Glavni stab partizanskih odreda Jugoslavije, a KPJ je zvanicno odlucila da pokrene oruzani ustanak 4. jula 1941, danom koji se kasnije slavio kao Dan borca - drzavni praznik SFRJ. 7. jula 1941, Valjevski partizanski odred je izvrsio akciju u selu Bela Crkva u Radjevini. Taj dan se nakon oslobodjenja slavio kad Dan ustanka u Srbiji.
U jesen 1941, partizani su osnovali Uzicku republiku na oslobodjenoj teritoriji u zapadnoj Srbiji. Novembra 1941, njemacki vojnici su ponovo osvojili ovu teritoriju, dok je vecina partizanskih snaga pobjeglo prema Bosni.
21. decembra 1941, partizani su u Rudu formirali Prvu proletersku brigadu - prvu regularnu jedinicu koja je mogla da dejstvuje izvan mesta gde je osnovana. 1942, te jedinice i partizanski odredi su se spojili u Narodnooslobodilacku vojsku (NOV) i Partizanske odrede Jugoslavije (POJ), a kasnije u Jugoslovensku armiju 1. marta 1945.
9. septembra 1942, partizani u Dalmaciji su osnovali prvu pomorsku jedinicu sastavljenu od ribarskih brodova, koja je postepeno prerasla u silu sposobnu da se mori sa italijanskom mornaricom i Krigsmarineom i da vrsi slozene amfibijske operacije.
Maja 1942, piloti dva aviona koji su pripadali ratnom vazduhoplovstvu NDH, Rudi Cajavec i Franjo Kluz, su presli na stranu partizana u Bosni i kasnije se koristili svoje avione protiv snaga osovina. Iako je to kratko trajalo zbog nedostatka infrastrukture, ovo je bio prvi primer pokreta otpora koji je imao svoje vazduhopovstvo. Partizani su kasnije stekli stalno vazduhoplovstvo dobivsi avione, opremu i vezbu od RAF 1944.

Izraz cetnistvo nema veze sa Srbijom. Nastao je u Makedoniji za vrijeme makedonske borbe za nezavisnost – posljednja trecina XIX vijeka pa do balkanskih ratova. Nazov dolazi od rijeci CETA, CETOVANJE - cetnici.
U Makedoniji problem je nastao odmah. Svi su se pojavili sa svojim cetnicima:
1. Srbi na Kosovu koji su se spremali da „sveta“ odnosno otmu od Turaka i Makedoniju koju su smatrali Juznom Srbijom.
2. Makedonci sa svojim koji su se nadali da ce uspjeti da se izbore za nezavisnost
3. Bugari sa svojim s obzirom da su Makedoniju smatrali svojom
4. Grci takodjer buduci da su i oni smatrali... grcki izraz je ANDARTA, ANDARTES sto znaci cetnici.
Kosovo i Makedonija su jos uvijek bili turski. BiH je Austrougarska, Grcka je otprilike do Olimpa, Solun je u Turskoj i u njemu je najmanje Grka. U Bitoljuje turska vojna akademija ( koju je zavrsio Ataturk). Makedonija se dijeli na tri geografske cjeliune:
1. Vardarska je ova danasnja
2. Egejsku su uzeli Grci i prostire se od linije istocna obala istocna obala Halkidikija do grcko-albanske granice i na jug do Olimpa, tacnije grada Katerini
3. Pirinska Makedonija je najmanja, danas je u Bugarskoj otprilike u dijelu prema tromedji Grcke, Bugarske i Makedonije pa na sjever gotovo do Sofije.
Da se vratim na cetnike. Oni su se, po starom dobrom balkanskom obicaju, brzo podijelili. Cetnicki odredi u Makedoniji su se odmah podelili. Na one koji su za Bugarsku i njene interese koje je predstavljao Komitet za nacionalno oslobodjenje ) Makedonije, VMRO-ovce. Odreda (ceta) je bilo na teritoriji cijele Makedonije uoci Balkanskih ratova: 110 VMRO, 108 grckih, 30 srpskih i 5 vlaskih, makedonski su bili razbijeni na promakedonske - VMRO i probugarske - takozvani Vrhovisti po Vrhovnom komitetu, a prosjecna jacina je bila do 200 ljudi pod vodjstvom mladjih oficira kada je o Srbima i Bugarima rijec i lokalnih vodja kada je rijec o Makedoncima. Zainteresovane vlade (srpska, grcka i bugarska) ih nisu formalno podrzavale i priznavale buduci da velike sile u to vreme nisu bas bile raspolozene za sranja. Cete su se toliko uspjesno tukle i klale izmedju sebe da Turcima to ni najmanje nije smjetalo. Sta vise neke bugarske i srpske su im aktivno pomagale u Mladoturskoj revoluciji 1906. godine kada je sultanova vlast bila bitno smanjena, a Turska krenula u modernizaciju. Jugoslovenska prica o cetnicima pocinje 1903. godine. Beogradski doktor Godjevac formira prvu cetu koja se odmah potom prebacuje u Makedoniju. Ne na Kosovo koje je mnogo blize jer cetnicima koji su sa vojne tacke gledista dobra zamisao - dejstva u pozadini, napadi na komunikacije i slicno - treba podrska stanovnistva, a toga na Kosovu naseljenom albanskom vecinom nema - albanski ekvivalent su KACACI (KAChAK, jednina). Ima ga zato u Makedoniji cije stanovnistvo od svoje slovenske brace ocekuje pomoc u oslobadjanju od Turaka. Godjevac zatim formira Glavni odbor cetnicke akcije poznat i kao Srpski komitet - ovdje je Makedoncima vec trebalo sve da bude jasno o pravom cilju.
U Srbiji je vojska pokazala interes za tu vrstu akcija. U Balkanskim ratovima su cetnici izveli nekoliko akcija uglavnom izvidjackog tipa, korisnih u svakom slucaju, ali su na nekoliko mjesta gadno zabrljali kao kada je Lapski odred pod komandom vojvode Vojislava Tankosica napao turske karaule Reponja i Mirovci i zapleo se u teske borbe pa natjerao 3. armiju da prije vremena angazuje Moravsku II i Sumadijsku I diviziju izazvavsi pri tom zdravu skepsu kod aktivnih oficira koja se pokazala opravdanom.
Makedonija je oslobodjena u pripremama za Prvi svetski rat Srpska vrhovna komanda je planirala cetnicka dejstva u pozadini neprijatelja na sopstvenoj teritoriji koju bi isti zauzeo. Od toga nije bilo nista, naravno, mada su se, istini za volju, cetnicki odredi dobro borili i po pravilu trpjeli velike gubitke, ali u sastavu regularne vojske i na samom frontu. Zbog velikih gubitaka su se po pravilu rasformiravali i utapali u redovnu vojsku. Sve je bilo gotovo pre pocetka povlacenja u Albaniju i to je kraj price o pravim cetnicima.
Cetnici su tada (mislim na kraj njihove vojnicke karijere) stekli image romanticnih i malo 'razbarusenih' ratnika jer je prirodno da su cete i njihov nacin ratovanja i organizacije privlacili malo 'problematicne' elemente sto u vrijeme borbe sa KuK monarhijom i Nijemcima nije toliko dolazilo do izrazaja ali je kasnije posluzilo Drazi i ostalima da se naslone na bas taj image. Kada smo kod razbarusenosti – vaznoje da su se prvi ili originalni cetnici brijali i sisali.
Poslije I svjetskograta cetnici postaju politicka organizacija. Formira se Udruzenje cetnika sa Glavnim odborom u Beogradu, sa zadatkom da njeguje cetnicku borbenu tradiciju, stara se o invalidima i porodicama poginulih. Brzo potpada pod Dvor i uticaj velikosrpskih krugova ali u atmosferi ugrozenosti od spoljnjog neprijatelja dugo uspijeva da odrzi i jugoslovenski karakter. Ima ih u Hrvatskoj, Split je glavni i vrlo aktivan centar.

Znacenje pojma cetnik
Glagol cetovati, koji znaci "biti u ceti, vojevati", zabiljezen je, prema Rjecniku hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU, prvi put u XVIII. Vijeku. Isti rjecnik (2. svezak, 1884-1886. godine) biljezi rijec cetnik u dva znacenja:
1. Ko je u ceti, ko hodi po cetama, ko cetuje. U nase vrijeme, izmedju rjecnika samo u Vukovu.
2. Oruzani sluga opstinski; uporedi pandur, barabanat.
Benesicev Rjecnik hrvatskog knjizevnog jezika (2. svezak, 1986) biljezi jos i znacenje "poglavar cete, major" (cetovodja).
Hrvatska enciklopedija iz doba NDH (Sv. IV, 1942.) nazalost pod pojmom cetnik sadrzi samo uputnicu na pojmove komite i Srbija, Termin cetnik tada je bio u opstoj upotrebi u NDH i drugdje ( cetnici u Drugom svjetskom ratu , ali to zacudo u enciklopediji nije bilo zabiljezeno.
Gerilsko ratovanje (hajducija , cetovanje) imalo je veliki znacaj u prvom i drugom srpskom ustanku, 1804 . i 1815. godine. Gerilsko ratovanje privlacilo je paznju u Srbiji jos u prvoj polovini XIX. st.tijekom XIX. st. Cetnici (ili komiti) pojavljuju u Makedoniji krajem XIX. st., te u Balkanskim ratovima i u prvom svjetskm ratu.
Javnu kampanju za rehabilitaciju Draze Mihailovica zapoceo je Vuk Draskovic 1980-ih goidna. Zelja je bila ne samo rehabilitirati ga od optuzbe za ratne zlocine, nego i promovirati u "prvog gerilca Europe". Medjutim, kako je pocetkom 1990-ih komentirao jedan strani promatrac: nakon pada komunizma na vidjelo su izasla mnoga sramna djela partizana, ali nijedno slavno djelo cetnika.
Spasavanje americkih pilota
U drugoj polovici 1944, kada su brojni saveznicki bombarderi prelijetali Srbiju ka ciljevima dublje u Europi, Mihailovicevi cetnici su spasili 417 saveznickih pilota (od cega 343 americkih). Oni su se tada veoma trudili pokazati svoju dobru volju i korisnost saveznicima, koji su svoju potporu prebacili na Titove partizane. Cetnici su medjutim isto tako spasavali i njemacke pilote, a u nekim su pak prigodama hvatali saveznicke pilote i predavali ih Nijemcima. (Za usporedbnu, na kopnenom djelu Hrvatske pripadnici Narodnooslobodilackog pokreta spasili su preko 500 saveznickih zrakopolovaca, a u bazu na Visu su samo tijekom ljeta 1944. prisilno spustilo 215 cetvoromotornih saveznickih bombardera, sa 1.936 zrakoplovaca. Nitko od zasluznih za to nije bio odlikovan. (Kujundjic i Dizdar, str. 84) Iznosi se i tvrdnja da su vlasti NDH u drugom dijelu 1944. u Zagrebu i okolici spasile 56 saveznickih zrakoplovaca (To bi medjutim trebalo provjeriti, jer McAdamsova knjiga je propagandna, doduse za Hrvatsku, pa je cesto nepouzdana.)
Zbog upornosti majora Richarda L. Felmana, njegovih suboraca i prijatelja, americki predsjednik Harry S. Truman, na osnovu pismene preporuke generala Dwighta D. Eisenhowera posmrtno je dodijelio Drazi Mihailiovicu kolajnu "Legion of Merit" (Orden za zasluge) za spasavanje zivota oborenih americkih pilota. Ova kolajna bila je dodjeljena u tajnosti, i nije bila objelodanjena da ne bi uvrijedili Tita i novu komunisticku vlast u Jugoslaviji. SAD je imala interes da se Jugoslavija ne okrene u cjelosti SSSR-u.
Punih 60 godina kasnije, 9. svibnja 2005. Gordana Mihailovic, kcer Draze Mihailovica, primila je ocevu medalju u u ceremoniji koja je bila odrzana u uredu americkog vojnog atasea u Beogradu u nazocnosti nekoliko prezivljelih spasenih americkih pilota te senatora srpskog podrijetla George Vojinovicha .
Ovi podaci, naravno, ne mijenjaju cinjenicu da je Ravnogorski pokret u cjelini djelovao kao kvinslinski, odrzavajuci istovremeno privid da prestavljaju pravi pokret otpora.
Draza Mihajlovic sa spasenim americkim pilotima (snimjeno 1944).
Cetnici na podrucju NDH
Tokom drugog svjetskog rata, cetnicke postrojbe osnovane su i operirale i na podrucju Nezavisne Drzave Hrvatske. U pocetku su nastajale manje-vise spontano, vodjene ideoloskim velikosrpskim nacelima (manje grupe) ili reakcijom na ustaske pokolje (masovnije). Kasnije, sve te jedinice priznaju Drazu Mihailovica za vrhovnog zapovjednika, iako on nikada nije nad njima imao apsolutnu kontrolu.
Sukob sa partizanima
Iskrene suradnje cetnika s partizanima nikada nije bilo. Striktno orijentirani ka ocuvanju monarhije, cetnici su u komunistima gledali najljuce protivnke. Svi dogovori s partizanima bili su dio planova za unistenje istih.
Saradnja je tijekom 1942. bila nastavljena u Istocnoj Bosni. Josip Broz Tito tada donosi odluku o osnivanju tzv. "dobrovoljackih odreda" u kojima ce biti okupljeni Srbi koji ne zele prihvatiti komunisticku prevlast (preko komesara i partijskih celija u partizanskim odredima). Ti dobrovoljacki odredi nisu imali valjanu disciplinu i stabilnost, pa su se ubrzo raspali. Do sredine 1942. doslo je i ovdje od jasne podjele izmedju partizana i cetnika.
Zestoke borbe izmedju partizana i cetnika rasplamsale su se tijekom 1942. i 1943. u Crnoj Gori. U prvom razdoblju cetnici prevladavaju, da bi postepeno partizani preuzeli inicijativu, a osobito uprodor nakon bitki na Neretvi i Sutjesci sredinom 1943.
Nakon sto su partizanske jedinice pod vodstvom komunista krajem 1941. bile izbacene iz Srbije, nad dobrim dijelom teritorije okupirane Srbije preuzimaju fakticku kontrolu Mihailovicevi cetnici, ponekad u sukobima a cesce u suradnji ili barem mirnoj kooegzistenciji sa kvislinskim snagama Milana Nedica koje drze gradove, i preko njih i sa njemackim i bugarskim okupatorskim snagama. Sredinom 1942. Politbiro KPJ pokusao je promijeniti odnos snaga saljuci sa podrucja koja je teda drzao pod kontrolom u istocnoj bosni i Hercegovini znatan broj partijskih aktivista i simpatizera u neprijateljsku pozadinu. U Crnoj Gori imali su djelomicnih uspjeha, dok su u Srbiji pretrpjeli teske gubitke i uspjevale su opstati samo manje grupe partizana u nekim podrucjima i ilegalaca u gradovima. Tek sredinom 1944. u Srbiji dolazi do ponovnog rasta partizanskog pokreta.
Cetnici su pokusali unistiti partizane u istocnoj Hercegovini 1942-1943. U okviru cetvrte neprijateljske ofenzive (vidi clanak Narodnooslobodilacki rat na podrucju Jugoslavije 1941-9145, u kojoj su Mihailovicevi cetnici (po procjenama, izmedju 12 i 20.000) sudjelovali u suradnji s Nijemcima, Talijanima i ustasama, nakon prelaska Neretve u svibnju 1943, partizani (odnosno Narodnooslobodilacka vojska i partizanski odredi Jugoslavije, NOV i POJ) u nekoliko uzastopnih bitki tesko su porazili Mihailoviceve snage. Od toga se one nisu nikada oporavile. Mihailovic se povukao u Srbiju, a na podrucju Bosne i Hercegovine ostali su pretezno manji cetnicki odredi (veci jedino u Kninu pod zapovjednistvom popa Momcila DJujica. DJujicevi cetnici su bili prisiljeni na povlacenje ujesen 1944. Dobili su dozvolu za prelazak preko podrucja koje jos drzi vojska NDH i vecinom bili zarobljeni od partizana (tj. Jugoslavenske armije) na podrucju Slovenije i Austrije u svibnju 1945.
U ljeto i pocetkom jeseni 1944, kada se njemacke trupe (grupa armija E) povlace sa podrucja Srbije, snage NOVJ polaze u masovni napad na Srbiju sa podrucja Crne Gore i BiH, a jedinice Crvene armije ulaze na srpsko podrucje iz Bugarske i Rumunjske i sudjeluju u oslobadjanju Beograda. Otvoreno kvisliske srpske snage (nedicevci i ljoticevci, te cetnici Koste Pecanca), kao i Mihailovicevi cetnici, nisu im sposobni pruziti otpor. MIhailovic je pocetkom rujna 1944. proglasio opcu mobilizaciju, koja je dozivjela fijasko jer se seljaci nisu odazivali. Mnogi Mihailovicevi cetnici zajedno sa otvorenim kvislinzima povlace se na zapad (na reritorij NDH) zajedno sa njemackom vojskom. Cetnicki su odredi razbijeni u borbama, ili se razbjezali i bili naoruzani. Pocetkom 1945. razbijena je veca grupacija cetnika, koja je jos pruzala otpor u jugoistocnoj Srbiji.
Tito je nekoliko puta upucivao pozive prirpadnicima neprijateljskih postrojbi (to je ukljucivalo mihiloviceve cetnike, hrvatske domobrane i slovenske domobrance, ali ne i ustase i nedicevce i ljoticevce) da predju na stanu Narodnooslobodilackog pokreta , uz obecanje amnestije. Posljednji rok bio je do 15. sijecnja 1945. Znatan broj cetnika iz Srbije iskoristio je tu priliku. Pri tome treba imati u vidu da mnogi, koje je Mihailovic imao na svojim popisima kao clanove svojih odreda, zapravo nikad nisu sudjelovali u borbama, cak ni nosili pusku. Pozivajuci se na svoj polozaj zapovjednika Jugoslovenske vojske u otadzbini, MIhailovic se sluzio predratnim regrutacijskim spiskovima i prisilno regrutirao ljude. Jezgro njegovih snaga cinile su stalne posade, koje nisu bile velike (osobito nakon poraza u Bosni i Hercegovini 1943). Od pocetka 1945. i nova komunisticka vlast vrsi mobilizaciju. Otuda dolazi vecina Srba koji su pri kraju rata sudjelovali u borbama.
U Crnoj Gori su bile formirane i jedinice crnogorskih separatista pod vodstvom Sekule Drljevica. Suprotstavljali su se kako komunistima tako i Mihailovicevim cetnicima, te suradjivali sa ustasama. Pavle DJurisic, zapovjednik snaga Mihailovicevih cetnika u Crnoj Gori, sklopio je pocetkom 1945. dogovor sa Drljevicem, te se sa svojim snagama povlacio prema zapadu. Drljevic je medjutim dogovor raskinuo, te je ustaska vojnica u ozujku 1945. napala i unistila DJurisiceve snage na Ljevca polju kod Banja luke. Neke prezivjele grupe unistili su partizani.
Mihailovic je proveo zimu 1944.-1945. sa svojim preostalim snagama u istocnoj Hercegovini. U proljece 1945. pokusao se probiti prvo na zapad, ali je zaustavljen, a zatim su preostale njegove snage unistene u bitci na Sutjesci, na istom mjestu gdje je dvije godine ranije vodjena velika bitka u Petoj neprijateljskoj ofanzivi, 12-14. svibnja 1945. Tu je pobijeno oko 7.000 cetnika, a Mihailovic je sa nekoliko stotina prezivjelih uspio pobjeci u Srbiju, gdje se skrivao i pokusavao organzirati gerilske akcije. Zarobljen je u ozujku 1946., izveden pred sud i strijeljan.
Osim onih cetnika koji su bili zarobljeni u Austriji, znacajne snage raznih srpskih kolaboracionista naselse su se pocetkom svibnja 1945. na podrucju Istre, gdje su bili pod komandom SS-ovca Odila Globocnika. Nadali su se da ce ih zapadni saveznici primiti kao savezniek u borbi protiv komunista, sto se nije dogodila. Vecina je bila izrucena jugoslavenskim komunistima i bila odmah pobijena. Nakon sto su stigle vijesti o masovnim ubijanjima zarobljenika (Srba, Slovenaca i Hrvata) Britanci i Amerikanci prestali su izrucivati zarobljenljenike, koji su kasnije zivjeli u emigraciji u raznim drzavama (npr. Momcilo DJujic u SAD).
Grupica cetnickih odmetnika bilo je u sumama sve do 1955. godine.
Cetnici nakon 2. svjetskog rata
Nakon 2. svjetskog rata mnogi cetnici koji su prebjegli u saveznicke zemlje (Australia, Amerika, Velika Britanija, Francuska, Kanada ...) osnovali su kulturna drustva [1], sportska drustvas, te socioalne klubove. Djelovanje cetnika u inozemstvu je imalo lobisticku ulogu i promoviranju mitu o anti-fasistickoj borbi. Od aktivnijih drustava izdvojena su sljedeca:
• Australia
• Srpski sportski klub "Sindjelic" - St. Albans, Victoria
• FK Beli orlovi (Bonnyrigg White Eagles) , Sydney, New South Wales

Ustase su naziv za pripadnike hrvatskog profasistickog pokreta koji se razvio iz organizacije "Ustasa - Hrvatska revolucionarna organizacija". Naziv se takoder odnosi na nosioce vlasti u NDH i pripadnike vojnog krila pokreta, "Ustaske vojnice"
20. juna 1928. crnogorski poslanik Punisa Racic je, poslije prepirke sa hrvatskim poslanicima u Narodnoj skupstini, iz vatrenog oruzja ubio hrvatske poslanike - Pavla Radica i N. Besariceka, a ranio tri, od kojih je dr Stjepan Radic poslije tri sedmice preminuo u Zagrebu. Ovo je bio strasan i nedolican dogadjaj - da narodni poslanik donese oruzje u Narodnu skupstinu sa namjerom da ubije hrvatske poslanike i politicare i to ucini! Kralj, koji je po Ustavu bio duzan da cuva sigurnost i integritet drzave, poslije konsultacije sa vise profesora prava iz Beograda i politickih prvaka, raspustio je Skupstinu i zabranio rad politickih stranaka, a zatim je uzeo vlast u svoje ruke. Kralj je ubijen u Marseju 1934. godine iako nije imao veze sa ovim dogadjajem.
Ustaski pokret je osnovan 1929 od strane Zagrebackog advokata Ante Pavelica (1889- 1969) i imao je u NDH samostalnu unutrasnju vlast. Ustase su cak od profasistickih svjedoka tog vremena bili opisivani kao nepismena i nesposobna garda,. Svoj patriotizam su mjerili prema broju ubijenih Srba i Jevreja). Pavelic je bio vjerni adept „ Oca domovine“ nacionalnog ideologa Ante Starcevica (1823- 1896) kojeg su hrvatski radikali i prije slavili, njegoim idejama koje su potpuno slicne glavnim principima fasizma, prije svega se to odnosi na njegove ideje rase, na kojemu je bio i Hitlerov program Ponovnog rodjenja i Organizacije njemackog nacionalnog zivota zasnovan .
Poslije proklamovanja NDH donesene odredbe koje su u odgovarale njihovim NS- „Vorbild“ = ono na sta se covjek ugleda:
1. Zakon o zastiti drzave i naroda (17.04.1941),
2. Zakon o pripadnosti rasi (30.04)
3. Zakon o zastiti arijevske krvi i casti hrvatskog naroda (30.04) itd.
Sa pogledom na „ Metode“ ipak postoji razlika: Ustase su kod sprovodjenja njihovog sistematskog unistavanja Srba, Jevreja i Roma- u ovom redosljedu- to uspjevali bez upotrebe gasa i cesto i bez upotrebe vatrenog oruzija.
Nakon osovinskog napada na Kraljevinu Jugoslaviju domovinski ogranak ustaskog pokreta pod vodstvom Slavka Kvaternika je 10. 04. 1941. u Zagrebu proglasio Nezavisnu Drzavu Hrvatsku. Vodja ustaskog pokreta, Ante Pavelic, je 15.04. dosao iz Italije i preuzeo vlast. Nova drzava je obuhvatala danasnju Hrvatsku (bez Istre), Srijem, Bosnu i Hercegovinu. Ubrzo je Pavelic potpisao pristupanje NDH silama Osovine.
Najveci zlocini su pocinjeni u konc-logoru Jasenovac gdje su na najrazlicitije nacine nehumanim postupcima muceni i ubijani Srbi, Jevreji, Romi, Bosnjaci i ljudi drugih nacionalnosti, ukljucujuci i Hrvate drugih politickih pogleda na svijet. Po nekim izvorima ubijeno je oko 100.000 ljudi. Medjutim, po nekim medunarodnim nezavisnim istrazivanjima broj zrtava je manji i vise puta je ispravljan za vrijeme komunisticke vladavine i manipuliran u politicke svrhe. Tako na primjer nezavisni i sigurno pouzdani izvor Centar Simon Wiesenthal iz Beca broj zrtava procjenjuje na 85.000. Brojem se zrtva u bivsoj Jugoslaviji ukazivalo na "genocidnost" jednog citavog naroda, i broj se prema politickoj situaciji ispravljao prema gore ili prema dolj. U Jasenovcu je stradalo oko 1520 Bosnjaka vecinom antifasista i partizana.
Nakon rata
Nakon poraza sila Osovine neki pripadnici ustaskog pokreta bivaju zarobljeni i predani vlastima SFRJ. Neki uspijevaju pobjeci na zapad odakle su nastavili borbu protiv Jugoslavije. Sam Pavelic je nakon bijega iz zemlje raspustio ustaski pokret i njegove clanove razrijesio prisege odanosti. Umjesto toga je osnovan Hrvatski oslobodilacki pokret koji i danas postoji u Hrvatskoj kao minorna politicka stranka.

Nezavisna Drzava Hrvatska (NDH) je drzava koja je nastala 1941 kao nacisticka tvorevina stvorena raspadom Kraljevine Jugoslavije od strane nacistickih i fasistickih okupatora. Nestala je sa svjetske pozornice 1945. unistenjem Sila osovine.
Po misljenju mnogih sazetu, potpunu i nespristranu istoriju NDH dao je povjesnicar Hrvoje Matkovic u knjizi Povijest Nezavisne Drzave Hrvatske.
Nastanak NDH drzave znacilo je realizaciju hrvatskog pitanja vezanog za rasformiranju Jugoslavije.
Ona je znacila i vezivanje Hrvatske uz fasisticke sile i prenosenje fasistickog modela organizacije vlasti i politicke prakse Njemacke i Italije u Hrvatsku, uz pomoct njemackih i talijanskih vojnih snaga. One su smatrane saveznicima, a u sirim slojevima stanovnistva bile su dozivljene kao okupatorske.
Hrvatska enciklopedija ukratko kaze o istorijskoj j ulozi NDH: »Drzava koju je 10. 04. 1941. u ime ustaskog poglavnika Ante Pavelica proglasio Slavko Kvaternik pojavila se kao diskontinuitet u odnosu na tadasnje osnovne crte hrvatskih politickih opredjeljenja, ali ubrzo i kao iznevjerenje teznji hrvatskog naroda za samostalnom drzavom, jer je njezin postanak i opstanak bio vezan uz volju i sudbinu njemackih saveznika.
NDH je nastala nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije od strane sila osovine. Ona je priznata od strane Njemacke i Italije 15. travnja 1941, ali uz klauzulu da ce pitanje razgranicenja prema Italiji biti razrijeseno naknadno. Vodstvo NDH nadalo se umanjiti teritorijalne ustupke Italiji osloncem na Njemacku, ali Adolf Hitler je odlucio da se u to pitanje ne mijesa. Tako je Rimskim ugovorima od 18.05. 1941. Italiji prepusten sjeverni dio Dalmacije i vecina jadranskih otoka, podrucje sa oko 420.000 stanovnika, etnicki gotovo stopostotno Hrvatsko. Podrucje NDH bilo je podijeljeno na talijansku i njemacku okupacionu zonu, odredjenu geopolitickim i ekonomskim interesima sila osovine.
Madjarska je u aprilskom ratu okupirala Medjimurje i odbila ga napustiti, polazuci na njega istorijsko pravo. Proglasila je aneksiju, sto NDH nije priznala, ali nije mogla nista uciniti, pa je tako ostalo sve do kraja rata.
Italija je vrsila teror i nasilnu asimilaciju na teritoriju koji joj je prepusten Rimskim ugovorima. Iskoristila je pojavu cetnika i pruzala im punu pomoc, priznavajuci ih kao dobrovoljacku antikomunisticku miliciju; time su izvrsno koristili staro rimsko nacelo "divide et impere" ("podijeli pa vladaj"). U avgustu ponovo je okupirala tzv. "Zonu dva", 80 kilometara od mora odnosno granice aneksiranog podrucja. U njoj je preuzela i civilnu upravu, ustaska vojnica morala je to podrucje napustiti, a domobranske jedinice bile su pod talijanskom komandom. Italija je nesto kasnije okupirala i Zonu tri, do granice interesne zone, ali se 1942. povukla.
Nakon kapitulacije Italije, Ante Pavelic je proglasio ponistenje Rimskih ugovora. Podrucje Dalmacije i Gorskog Kotara koje je bilo ustupljeno Italiji time formalno ulazi u sastav NDH (ne i Istre, Rijeke i Kvarnera, koji su prije rata bili u sastavu Italije, iako se Pavelic nadao da ce mu Nijemci i tu prepustiti upravu).Stvarnu upravu preuzima u prvi mah Narodnooslobodilacki pokret, a zatim Nijemci koji potiskuju partizanske jedinicie i zauzimaju vecinu teritorije. Oni prepustaju NDH samo neke civilne funkcije. Ujesen 1944. partizani poduzimaju ofanizvu i veci dio Dalmacije dosao je pod kontrolu NOP.
Iako je NDH imala u svom nazivu pridjev nezavisna, ona nikad nikad nije bila potpuno nezavisna i samostalna u donosenju pojedinih odluka. Kada su SAD usle u 2. svjetski rat nakon napada Japana na Pearl Harbour, NDH je objavila rat SAD zajedno s ostalim clanicama osovine[nedostaje izvor]. NDH bila je priznata od: Madjarske, Njemacke, Italije, Slovacke, Bugarske, Rumunjeske, Japana, Spanjolske, Finske, Danske, Mandjurije, Tajlanda, Kine, Burme, Filipina i Indije.
Bjelovarski ustanak
Hrvati u kraljevskoj vojsci nakon izbijanja rata masovno pocinju otkazivati poslusnost. 0804. otvoreno su se pobunili 108. pjesadijski puk u Velikom Grdjevcu i 40. dopunski puk u Severinu. Uz pomoc Hrvatske seljacke zastite zauzimaju zanadarmerijsku postaju u Garesnici, stizu u Bjelovar i pruzaju podrsku gradonacelniku dr. Juliju Makancu koji istoga dana proglasava »uskrsnuce« hrvatske drzave«. U Bjelovar slijedecg dana stizu i vojnici iz drugih jedinica, sto je bio znak ocitog raspada jugoslavenske vojske
Proglasenje
Od 5.04. 1941. Ante Pavelic preko radio stanice glavnog ustaskog stana "Velebit" poziva hrvatski narod na uspostavu NDH. 10.04.1941. bivsi austrougarski pukovnik Slavko Kvaternik izvrsio je uspostavu NDH preko Radio Zagreba u 16 sati, a njemacka vojska zapocele je ulazit u grad Zagreb sat vremena kasnije. Kvaternik je djelovao u dogovoru sa njemackim izaslanikom Edmundom Weesenmayerom.. Ovaj je u prethodnih desetak dana vise puta kontaktirao Vladka Maceka, nagovarajuci ga da preuzme celnu funkciju nove drzave, sto je Macek odbijao. Weeesenmayer je ipak nagovori Maceka na izjavu kojom poziva svoje pristase na mir i lojalnost novoj vlasti. Kvaternikov proglas i Macekova izjava emitirani su na radiju.
Kvaternikov proglas
Hrvatski narode! Bozja providnost i volja naseg saveznika, te mukotrpna visestoljetna borba hrvatskog naroda i velika pozrtvovnost naseg poglavnika dr. Ante Pavelica, te ustaskog pokreta u zemlji i inozemstvu, odredili su da danas pred dan uskrsnuca Bozjeg sina uskrsne i nasa Nezavisna Drzava Hrvatska. Pozivam sve Hrvate, u kojem god mjestu oni bili, a narocito sve casnike, podcasnike i momcad cjelokupne oruzane snage i javne sigurnosti, da drze najveci red i da svi smjesta prijave zapovjednistvu oruzane snage u Zagrebu mjesto gdje se nalaze, te da cijela oruzana snaga smjesta polozi zakletvu vjernosti Nezavisnoj Drzavi Hrvatskoj i njenom poglavniku. Cjelokupnu vlast i zapovjednistvo cjelokupne oruzane snage preuzeo sam danas kao opunomocenik poglavnika.Bog i Hrvati! Za dom spremni!
Macekova izjava
Hrvatski narode! Pukovnik Slavko Kvaternik, vodja nacionalistickog pokreta u zemlji, proglasio je danas slobodnu i nezavisnu hrvatsku drzavu na cjelokupnom historijskom i geografskom podrucju Hrvatske, te preuzeo vlast. Pozivam sav hrvatski narod, da se novoj vlasti pokorava. Pozivam sve pristase HSS, koji su na upravnim polozajima, sve kotarske odbornike, opcinske nacelnike i odbornike itd, da iskreno suradjuju s novom narodnom vladom.

Nediceva Srbija je izraz koji se u istoriografiji koristi za drzavu, odnosno rezim koji je za vrijeme drugog svjetskog rata od 1941. do 1944. postojao na podrucju veceg dijela danasnje Srbije pod njemackom okupacijom. Sluzbeni naziv za rezim je bio Vlada nacionalnog spasa Srbije na cijem celu je bio Milan Nedic, a cije su se pristase nazivale nedicevci. Osnovana je nakon sloma Kraljevine Jugoslavije u aprilskom ratu, a nestala je 1944. nakon vojnickog poraza od strane Titovih partizana i sovjetske Crvene armije.
Nediceva Srbija se na sjeverozapadu granicila s Madjarskom, na zapadu s Nezavisnom Drzavom Hrvatskom, na jugozapadu s Crnom Gorom i Albanijom (italijanskim protektoratima), jugoistoku s Bugarskom, a na sjeveroistoku s Rumunjskom. U sastav drzave je formalno spadao i Banat, ali su njime de facto vladali pripadnici njemacke nacionalne zajednice (folksdojceri).

Otac NDH i otac Nediceve Srbije je bio isti covjek u licnosti SS generala Edmunda Veesenmayere koji dobiva zadatak od Hitlera da na rusevinama kraljevine Jugoslavije stvori dvije nacistickoj Njemackoj prijateljske drzave.

Proleterske brigade je zajednicki naziv za posebne jedinice koje su djelovale u okviru Narodnooslobodilacke vojske Jugoslavije u drugom svjetskom ratu. Formirane su temeljem Statuta proleterskih brigada koje je u kasnu jesen 1941. donio Vrhovni stab NOPOJ. Zamisljene su kao jedinice koje, za razliku od tadasnjih partizanskih odreda, nece biti formirane na teritorijalnom principu i djelovati na ogranicenom podrucju, nego djelovati na cijelom podrucju Jugoslavije. Izraz proleter je trebao oznaciti njihovo cvrsto ideolosko odredjenje, odnosno kao snagu koja u skladu s marksistickom doktrinom o diktaturi proletarijata treba provesti socijalisticku revoluciju, koja je bila dio programa KPJ pod cijim je pokroviteljstvom osnovana NOVJ.
Medjutim, kasnije tokom samog rata izraz proleter je izgubio svoje ideolosko znacenje, te je umjesto toga postao sinonim za najelitnije partizanske formacije. Tako su naziv proleterska dobijale "obicne" brigade koje bi se posebno istakle u borbi.
Do kraja rata su sljedece brigade NOVJ osnovane proleterske ili su naknadno dobile taj status:
* 1. proleterska brigada NOVJ
* 2. proleterska brigada NOVJ
* 3. sandzacka proleterska brigada NOVJ
* 4. crnogorska proleterska brigada NOVJ
* 13. proleterska brigada Josip Kras
* 3. krajiska brigada NOVJ
* 1. licka brigada NOVJ
* 2. licka brigada NOVJ
* 3. licka brigada NOVJ
* 1. dalmatinska brigada NOVJ
* 2. dalmatinska brigada NOVJ
* 5. crnogorska brigada NOVJ
* 6. istocno-bosanska brigada NOVJ
* 12. slavonska brigada NOVJ
Nakon rata su proleterskim brigadama proglasene:
* 1. slovenska brigada NOVJ Tone Tomsic
* 1. makedonsko-kosovska brigada NOVJ
* 1. krajiska brigada NOVJ
* 10. hercegovacka brigada NOVJ
* 1. vojvodjanska brigada NOVJ
* 3. srpska brigada NOVJ

Formirana je 21. prosinca 1941. u Rudom. Odluku o formiranju brigade donio je CK KPJ, a formirao je Vrhovni komandant NOPOJ Josip Broz Tito. Na dan formiranja imala je sest bataljona (dva iz Crne Gore i cetiri iz Srbije) i pristapske dijelove jacine 1.199 boraca. Prvi komandant brigade bio je Koca Popovic narodni heroj a politicki komesar Filip Kljajic Fica narodni heroj. Prva borba ove brigade, kod sela Gaocica i Mioca, 22. prosinca 1941, slavila se kao Dan JNA. Da bi pomogla stabiliziranju ustanka u istocnoj Bosni, koji je dosao u ozbiljnu krizu, krajem prosinca, zajedno s Vrhovnim stabom, presla je u te krajeve. Njen dolazak znacio je mnogo za NOP u ovoj oblasti. Dvadesetak dana je uspjesno djelovala. U II neprijateljskoj ofanzivi (17 — 23. 1. 1942.) vodila je vise borbi: na Pjenavcu (gdje su poginuli Cica Romanijski i Milan Ilic Cica s jos 57 drugova iz 1. proleterske i nekoliko boraca iz Romanijskog NOPO), zatim kod Rogatice, Varesa, Han-Pijeska i Bijelih Voda. Glavnina brigade izvela je Igmanski mars. Posle zavrsetka ofanzive, ponovo poduzima znacajne poduhvate u istocnoj Bosni — ucestvuje u oslobodjenju njene znatne teritorije, stvaranju jedinica Dobrovoljacke vojske i stabiliziranju NOP. U III neprijateljskoj ofanzivi imala je istaknutu ulogu zajedno s 2. proleterskom brigadom. Njene snage su djelovale u istocnoj Bosni, Crnoj Gori, Hercegovini i u teskim borbama (Polja Kolasinska, Durmitor, Hercegovina) znatno pomogla uspjesno povlacenje partizanskih snaga u rajon Tromedje. U sastavu Udarne grupe proleterskih brigada 24. juna posla je u pohod u Bosansku krajinu. U pohodu je ucestvovala u borbi na pruzi Sarajevo — Mostar i rusenju ove saobracajnice, oslobodjenju Konjica (8. VII), zatim u borbama oko Bugojna, Duvna i Sujice, za oslobodjenje Livna i u drugim poduhvatima. Posle toga, do ulaska u sastav 1. proleterske divizije (1. XI 1942), vodila je vise borbi u nadiranju prema Imotskom i oslobodila nekoliko mjesta. Sedmog oktobra ucestvovala je u oslobodjenju Kljuca, do kraja oktobra angazirana je u borbama sa cetnicima i talijanskim snagama oko Bosanskog Grahova. Sedam dana po ulasku u sastav divizije, u Bosanskom Petrovcu od Vrhovnog komandanta NOV i POJ druga Tita dobila je proletersku zastavu. U skladu s planom Vrhovnog komandanta o prodoru snaga NOVJ u centralnu Bosnu, u novembru i prosincu 1942. i januaru 1943. godine izvela je vise poduhvata u dolini Vrbasa i centralnoj Bosni: 19/20. novembra unistila je jako neprijateljsko uporiste Sitnicu; 25/26. novembra ucestvovala u oslobodjenju Jajca; u prosincu je oslobodila Skender-Vakuf i Kotor-Varos i podrucje Josavke; u januaru dijelom snaga ucestvuje u oslobodjenju Teslica; potom je oslobodila Prnjavor (15/16. I). Uspjesi kod Teslica i Prnjavora bili su veliki: ubijeno je i ranjeno nekoliko stotina, a zarobljeno blizu 2.000 neprijateljskih vojnika i zaplijenjen veliki ratni materijal. U IV neprijateljskoj ofanzivi, u sestodnevnom marsu, prebacila se sa sektora Banje Luke, preko Sipraga, Bojske, Gornjeg Vakufa, na zeljeznicku prugu Sarajevo— Mostar, pa 17/18. februara likvidirala posade neprijatelja na odsjeku Rastelica—Brdjani i posle toga vodila teske borbe na Ivan-sedlu i Bradini i dijelom snaga ucestvovala u napadu na Konjic. Ucestvovala je u poznatom protuudaru NOVJ kod Gornjeg Vakufa (3—5. marta), a potom zatvarala pravac Gornji Vakuf— Prozor. Posle forsiranja Neretve u nastupanju divizija Glavne operativne grupe (GOG) na istok, brigada prva nastupa opcim pravcem: Glavaticevo, rajon Kalinovika, Ustikolina, Od 15 do 17. marta razbila je cetnike kod Glavaticeva i na Lipeta planini, a 22/23. marta vodila je teske borbe sa cetnicima kod Kalinovika. U ovim borbama cetnici su pretrpjeli nekoliko teskih poraza, a brigada je pohvaljena od Vrhovnog komandanta. Krajem marta izbila je na Drinu kod Ustikoline. Prvo je pokusala da reku forsira iz pokreta, a posto nije uspela, posle priprema, forsiranje je izvrsila 8/9. aprila 1943. godine. Vodila je zestoke borbe za Kapak i Krcino brdo. U boju kod Ifsara (10. i 10/11. aprila) ucestvovala je u razbijanju znatnih dijelova talijanske divizije „Taurinenze". Ovim borbama omogucen je prodor Glavne operativne grupe VS preko Drine u Sandzak. Krajem aprila vodila je zestoke borbe kod Gorazda sa 369. Njemackom divizijom. Po izbijanju na Lim na komunikaciji Bijelo Polje — Brodarevo unistila je jednu i talijansku auto-kolonu. U bici na Sutjesci prvih dana vodi borbe sa Njemackom 1. brdskom divizijom na sektoru Bijelo Polje, Mojkovac, Sahovici. Sa ovog sektora hitno je prebacena na sektor Celebica, radi zastite bolnice i zatvaranja pravca Foca — Celebic. Posle sedamdesetosatovnog marsa, 21. maja kod Celebica je iz pokreta napala i razbila 13. domobransku pukovniju. Od tada do 24. maja na ovom sektor C, zajedno sa drugim jedinicama, vodila je ogorcene borbe. Ucestvovala je 24. i 25. maja, u neuspjelom pokusaju proboja jugoistocno od Foce. Do pocetka juna vodila je borbe kod Zlatnog bora, Uzlupa i Vuceva. Njena je velika zasluga sto su obranjeni ranjenici, sto je omogucena njihova evakuacija na lijevu obalu Tare i od branjen prijelaz kod Uzlupa. Do 6. juna vodila je borbe u dolini Sutjeske: Borovno, Popov Most. Osmog juna izbila je na Zelengoru (Lucke i Vrbnicke klibe). Desetog juna jurisem na Balinovcu brigada je probila neprijateljski obruc na Zelengori, a dva dana kasnije novi obruc na komunikaciji Kalinovik—Foca. U protuofenzivi GOG u istocnoj Bosni u julu i kolovozu vodi vise borbi (Vlasenica, Drinjaca, Zvornik) i na pruzi Sarajevo—Zenica. U septembru djeluje u Dalmaciji, a u oktobru i novembru na sirem prostoru Travnika. U zimu 1943/44. i proljece 1944. djeluje oko Jajca, Mrkonjica i Gerzova. U drvarskoj operaciji vodi zestoke borbe na pravcu Mrkonjic-Grad—Mliniste i Mliniste—Glamoc. Iz zapadne Bosne krece za Sandzak, a na tom putu vodila je borbe na planinama Vranici, Zecu, Bitovnji i kod Trnova. U kolovozu ucestvuje u borbama u Sandzaku. Dvadeset treceg kolovoza poceo je njen prodor u Srbiju. Vodila je teske borbe s Bugarima na Palisadu, s jakim cetnickim snagama na Jelovoj gori, kod Karana, Kosjerica i Varde, za oslobodjenje Bajine Baste i Valjeva (septembra) i Uba (oktobra). U Beogradskoj operaciji istakla se u mnogim borbama. Od prosinca 1944. do 12. aprila 1945. djeluje na Sremskom frontu. Ucestvuje u proboju Sremskog fronta 12. aprila, a od tada do 9. maja u vise poduhvata u Sr em u, Slavoniji, sve do Zagreba. Posljednju borbu vodila je za oslobodjenje Zagreba, u koji ulazi 9. maja 1945. godine. Stvaranje 1. proleterske oznacava novu fazu u razvoju nase armije. Njenim formiranjem oznacen je i pocetak intenzivnije borbe protiv svih oblika kolaboracije i izdaje, cvrsce povezivanje najbrojnijeg dijela naroda na revolucionarnoj liniji. Na svom ratnom putu presla je vise od 20.000 kilometara. U njenim borbama borilo se vise od 20.000 ljudi iz cijele Jugoslavije. U njenom sastavu izvjesno vrijeme je bio u talijanski bataljon „Garibaldi". Imala je vise od 7.500 poginulih, ranjenih i nestalih, a izbacila je iz stroja vise hiljada neprijatelja. Dala je vise od 3.000 rukovodilaca i 83 narodna heroja. Povodom petnaestogodisnjice bitke na Sutjesci, juna 1958. godine, odlikovana je Ordenom narodnog heroja. Ranije je odlikovana Ordenom narodnog oslobodjenja, Ordenom partizanske zvijezde, Ordenom bratstva i jedinstva i Ordenom za hrabrost. U prvoj borbi ,22./23. decembra 1941, brigada je zarobila 124 Italijana iz alpinske divizije "Pusteria", sto je vjerovatno grofa Ciana ponukalo da u svoj dnevnik (6.1.1942) pribiljezi da je primjetna pojava da se cijele jedinice daju zarobiti uz "simbolican otpor". Boj na Ifsaru je, prema njemackom istoricaru K. Schmideru, "za tri bataljona divizije Taurinense zavrsio sa osjetnim gubicima i povlacenjem ka Pljevljima." Jugoslovenski izvori najcesce pominju 3. alpinski puk, a Dedijer cak i zarobljenu pukovsku zastavu. Koca Popovic nije bio u Rudom kada se formirala brigada, pa cak se nije znalo ni da li je ziv.On je u Sehovicima primio pismo od VS o naimenovanju, pa se smjesta zaputio ka brigadi, koju je i nasao 28. decembra. Zvanicno je postavljen za komandanta naredjenjem VS sa kraja decembra.

I (crnogorski) bataljon
Komandant I (crnogorski) bataljona bio je Pero Ćetković, narodni heroj, politički komesar Jovo Kapičić, narodni heroj. Prvi crnogorski bataljon imao je ukupno 159 boraca, od toga 94 borca iz Lovćenskog, 55 iz Komskog i 10 iz Crnogorsko-sandžačkog NOP odreda.
I četa:
Komandant čete Gajo Vojvodić, politički komesar čete Đoko Vukićević, narodni heroj. Brojila je 56 boraca
II četa:
Komandant čete Savo Burić, narodni heroj, politički komesar čete Jovo Popović. Brojila je 35 boraca.
III četa:
Komandant čete Sekula Vukićević, politički komesar čete Aleksandar Marjanović Leko. Brojila je 59 boraca

II (crnogorski) bataljon
Komandant Radovan Vukanović, narodni heroj, politički komesar Mojsije Mitrović. Brojila je tri čete - 189 boracaPrvu i drugu četu Drugog crnogorskog bataljona, sačinjavali su borci bataljona "18. oktobar", sa teritorije podgoričkog sreza, a treću četu borci NOP odreda "Bijeli Pavle".
I četa:
Komandant čete Božo Božović, narodni heroj,politički komesar čete Vuksan Ljumović. Brojila je 64 borca
II četa:
Komandant čete Blažo Ivanović, politički komesar čete Spaso Božović. Brojila je 67 boraca
III četa:
komandant čete Mirko Šćepanović, politički komesar čete Miloš Bobičić, narodni heroj. Brojila je 54 borca

III (kragujevački) bataljon
komadant Radislav Nedeljković Raja, narodni heroj, politički komesar Sava Radojčić Feđa. Brojio je tri čete - 241 borac. Treći kragujevački bataljon sačinjavali su borci iz tri bataljona Kragujevačkog NOP odreda.
I četa:
Komandant čete Milovan Ivković, politički komesar čete Tihomir Janjić. Brojala je 65 boraca
II četa:
komandir čete Momčilo Moma Stanojlović, narodni heroj, politički komesar čete Mirko Miljević jačina 85 boraca
III četa:
komandir čete Miodrag Stević Prnja. politički komesar čete Miodrag Filipović Fića Pekar. Brojala je 77 boraca.

IV (kraljevački) bataljon
komandant Pavle Jakšić, narodni heroj, politički komesar Miro Dragišić Piper. Brojala je četiri čete - 207 boracaČetvrti kraljevački bataljon sačinjavali su borci Kraljevačkog i Kopaoničkog NOP odreda.
I četa:
komandir čete Milan Antončić Velebit, narodni heroj, politički komesar čete Olga Jovičić Rita, narodni heroj. Brojala je 53 boraca
II četa:
komandant čete Novak Đoković, politički komesar čete Dušan Ristić. Brojala je 50 boraca
III (kruševačka) četa:
Komandant čete Živan Maričić, narodni heroj,politički komesar čete Momčilo Dugalić, narodni heroj. Brojala je 32 boraca.
IV (rudarska) četa:
Komandant čete Milan Simović Zeka, politički komesar čete Žarko Vukotić. Brojala 63 borca.

V (šumadijski) bataljon
politički komesar Dragoslav Pavlović Šilja, narodni heroj. Brojala je tri čete - 171 borac
Peti šumadijski bataljon sačinjavali su borci Prvog šumadiskog NOP odreda i borci Užičke čete Užičkog NOP odreda.
I četa:
komandir čete Veljko Tomić, politički komesar čete Konstantin Đukić Kojica. Brojala je 71 borca
II četa:
komandant čete Božidar Radivojević Hercegovac, politički komesar čete Stanko Džingalašević. Brojala je 38 borca
III četa:
komandant čete Nikola Ljubičić, narodni heroj, politički komesar čete Mileta Milovanović. Brojala je 60 boraca

VI (beogradski) bataljon
komandant Miladin Ivanović, politički komesar Čedomir Minderović Čeda. Brojala je četiri čete - 207 boraca.Beogradski bataljon sačinjavali su borci I i II (Beogradskog) bataljona i Posavske čete Posavskog NOP odreda. Ovi borci su nakanadno stupili u Prvu proletersku brigadu, Posavska četa je stupila 6. januara, a I i II bataljon 13. januara 1942. godine.
I četa:
Komandant čete Dušan Šajatović, politički komesar čete Dušan Đorđević Korošec. Brojala je 51 borca.
II četa:
komandant čete Pavle Ilić Veljko, politički komesar čete Miša Šterk. Brojala je 46 boraca
III četa:
komandir čete Siniša Nikolajević, narodni heroj, politički komesar čete Dobrivoje Pešić. Brojala je 48 boraca
IV (posavska) četa:
komandant čete Momčilo Vukosavljević Moma, politički komesar čete Ivan Štagljar. Brojala je 55 boraca

Narodni heroji Prve proleterske brigade
Od 22.000 boraca koliko je, za tri i po godine rata, prolšlo kroz redove Prve proleterske brigade njih 83 proglašeno je za narodne heroje. Neki od njih su:
Milan Ilić Čiča šumadijski, Olga Jovičić Rita, Filip Kljajić Fića, Danilo Lekić Španac, Nikola Ljubičić, Savo Mašković, Miloje Milojević, Gojko Nikoliš, Koča Popović, Momčilo Moma Stanojlović, Mijalko Todorović, Pero Ćetković

Pljevaljska bitka

1. 12. 1941. godine

Dok se Vrhovni štab sa partizanskim odredima iz Srbije
povlačio preko Zelengore prema Sanđaku, tamo se
vodila izuzetno oštra bitka za Pljevlje između Italijana
i partizanskih odreda iz Crne Gore.

Okt. 1941. crnogorski odred od 3.000 boraca ide u Sanđak u susret partizanskim snagama iz Srbije.
6. nov.- član VŠ Ivan Milutinović izvještava CK KPJ da se vrši hitno prikupljanje i mobilizacija partizana radi upučivanja u Sanđak i Srbiju.
15. nov.- održano savjetovanje u Glavnom štabu za Crnu Goru i Boku...
Crnogorski odred je posjedovao: 3.690 boraca sa 2.907 pušaka, 70 puškomitraljeza, 14 mitraljeza, 6 minobacača, jedan top, 300 pištolja, 1.748 bombi i 234.124 puščani metaka.
19. nov.- pokret Lovćenskog bataljana u pravcu Sanđaka
26. nov.- sve Crnogorske jedinice bile su prikupljene u rejonu Njegovuđe 60 km od Pljevlja.
27.nov.- pripreme za pokret prema Pljevlju
Noć 29/30. nov.- dolaze u sela Gornja i Donja Brvenica u neposrednoj blizini Pljevlja
Vrši se rušenje mostova na rijeci Tara i napadi na manje utvrđena mjesta
U Pljevlju se nalazilo: italijanska alpska jedinica „Pusterija“, bataljon „Trenta“, dvije baterije iz 5. alpskog artiljeriskog puka, ukupno oko 2.000 vojnika i oficira.

NAPAD NA PLJEVLJE

Jezero-šaranski i Komski bataljon su napadali u istočnoj napadnoj koloni. Na brdu Straževici, Komski bataljon je u nekoliko navrata pokušavao da probije linije odbrane, ali bez uspjeha.
Bataljon „Peko Pavlović“ je odbijen sa utvrđenja Glavica. Bataljon je uspio zauzeti dom zdravlja i zarobiti 30 italijana.
Lovćenski bataljon je likvidirao neprijatelja kod Senjaka, ali u borbama oko muslimanskog groblja i Dolova pretrpjeli su velike gubitke.
Zetski bataljon i bataljon „Bijeli Pavle“ su napadali Dolove, Belibegovo brdo i Mali Bogiševac koje nisu uspjeli zauzeti.
Uskočko- drobnjački bataljon je napadao sa zapadne strane prema električnoj centrali i školu na Seratu, ali nisu ih uspjeli zauzeti.

Noć 1. dec.- italijanska odbrana u Pljevlju skoro nije ni načeta
4. dec.- Italijani se probijaju iz Pljevlja

Gubici u Crnogorskom NOP odredu su iznosili: 218 mrtvih, 269 ranjenih.
Italijanski gubici: 252 mrtvih i 90 zarobljenih

Bitka na Kozari

Juni- Juli 1942
Kozara je preživjela jednu od najtežih, a u isto vrijeme
i jednu od najslavnijih epopeja u historiji naših naroda.
Kozara je među svim našim krajevima na prvom mjestu
po broju žrtava koje je dala za oslobođenje naše zemlje,
a i po svom bogatom prilogu opštim naporima svih
naših naroda koji su se borili protiv fašizma ... ime
Kozara je poznato širom svijeta.

Početaqk 1942.g.- u Jugoslaviji se širi ustanak i zbog toga je okupator odlučio da u proljeće 1942 povede ofanzivnu kampanju na više mjesta. Tako su Italijani izvodili ofnazivna dejstva u Dolenjskoj, Crnoj Gori i Hercegovini; Pavelićeva NDH u Kordunu i Baniji; Njemci i Italijani u istočnoj Bosni i Crnoj Gori, a Njemci sa kvislinzima u Bosanskoj krajini, a posebno na Kozari. Nedićevci i četnici u južnoj Srbiji
2 i 3 mart- „Opatiski protokol“ je odlučeno da tri italijanske i jedna njemačka divizija, 8—10 ustaških bataljona uz podršku jačih vazduhoplovnih snaga izvedu zajedničke operacije prvo u istočnoj a zatim u zapadnoj Bosni.

SASTAV I RASPORED PARTIZANSKIH SNAGA NA KOZARI

2. krajiški NOP partizanski odred- dobro organizovana vojna jedinica jačine oko 3.500 boraca. Pored pušaka raspolagao je sa 150 puškomitraljeza, 30 teških mitraljeza, 14 minobacača, 4—6 topova, 2 oklopna automobila i jedan avion „Potez“. Štab odreda se nalazio na Kozari u rejonu Hajdučki brijeg.
Pored 2. krajiškog NOP odreda u borbama uzeli su učešće i 3 i 4 bataljon 1. krajiške brigade sa 551 borca, 486 pušaka, 39 puškomitraljeza i jedan mitraljez. Prema tome na Kozari se nalazilo oko 4.100 boraca relativno dobro naoružano.

PLAN ANGAŽOVANJA NJEMAČKIH I KVISLINŠKIH SNAGA U OFANZIVI NA KOZARI

Ciljevi: potpuno okružiti i uništiti sve partizanske jedinice; zatim čistiti kozaračko područje od stanovništva koje je uključeno u NOP
Za napad na Kozaru učestvovalo je 11 njemačkih bataljona među njima po jedan bataljon veze, tenkovski, pionirski i transportni. Zatim 3 diviziona artiljerije, avijacija,edan oklopni voz i Hortijeva Mađarska dunavska flota.

16. juni – sve ustaško- domobranske jedinice stavljene pod komadu njemačkog generala Štala koje su sačinjavale 1. gorska pješadiska divizija NDH, 3. i 4. i Banjalučka brdska brigada „Zdrug“ sa dijelovima 1. i 10. pješadiskog puka i nekoliko samostalnih bataljona ustaša i domobrana. Osim ovih učešće su uzeli dijelovi 2, 5, 11 i 12 pješadiskog puka i bataljon Pavelićeve tjelesne garde kao i avijacija NDH.
Ukupne snage za napad na Kozaru: 43 bataljona pješadije, 16 baterija artiljerije, 5 monitora riječne flote, 1 000 bosanskih četnika i avijacija Njemačke i NDH. Ukupna cifra je 40.000 vojnika i time je postignut odnos 10:1.

I FAZA BITKE OD 10. DO 18. JUNA

10. juni 4,30 sati- pokretom motorizovane kolone „Putlic“ počela je bitka za Kozaru. Istog dana kolona je prodrla kroz redove 2. krajiške brigade i ušla u Prijedor.
U toku prvog dana borbi Njemci su prodrli u Prijedor i kod Piskavice, Ivanjske i Suhače uz osjetne gubitke
Naredna dva dana- borbe dijelova 1 i 2 krajiškog odreba oko Prijedora i Ivanjske gdje su razibjena dva bataljona Banjaluče brdske brigade, a na drugoj strani borbena grupa „Vegel“ ulazi u Ljubinje.
10—13- neprijatelj uspio zatvoriti odruč oko Kozare gdje je ostao izolovan 2 krajiški odred.
14. juni- ustaško- domobranske jedinice kreču u napad u tri napadne kolone.
17. juni- domobranska 1 brdska divizija izbila na komunikaciju Prijedor—Dubica.
U pokušaju proboja na Kozaru, s ciljem da s epomogne 2 krajiški odred, 1 krajiška brigada je odbijena uz 103 poginula.

II FAZA BITKE OD 18 DO 28 JUNA

18. juna- 1 brdska domobranska divizija je otpočela napad na položaje Udarnog i 1 bataljona 2 krjaiškog NOP odreda, ali izvršen je protivudar u kojem je ubijeno 60, a zarobljeno 280 vojnika i oficira. Ov je dolvelo do velike krize u redovima 1 brdske divizije.
22. juna- dijelovi 2 krajiškog odreda i glavnina 1 brdske divizije što je dolevo do frontalne borbe koja je trajala čitav dan na frontu dužine 15 kilometara, ali zbog brojnosti neprijatelja i pomoći avijacije nisu postignuti željeni rezultati.
24. juna u 2 sata- grupa bataljona 2 krajiške brigane probijaju obruč dolinom rijeke Mlječanice. U napadu je ubijeno preko 200 domobrana, a gubici na strani 2 krajiške birgade su iznosili 40 boraca mrtvih i ranjenih. Ovim probojem su razbijena dva bataljona ustaša i domobrana, ali štab 2 krajiške brigade nije se odlučio na izvlačenje snaga iz obruča.
26. juna- dolaze dijelovi 704 njemačke divizije iz Srbije koji je odlučujuće uticao na dalji razvoj situacije.
27/28 juni- bataljoni 1 krajiške brigade se pokušavaju probiti na Kozaru, ali samo uspjeva 4 bataljon.
30. juni- novi,bezuspješan,pokušaj 1 krajiške brigade da se probije na Kozaru

III FAZA BITKE (PROBOJ IZ OKRUŽENJA)

Posije 20 dana neprekidnih borbi, prvi dani jula, kod 2 krajiške brigade nastupila je iscrpljenost i kriza odbrane. Neprijatelj je izgubio oko 3000 vojnika prosječno 150 dnevno.
2. juli- na sastanku na Mrakovici donešena je odluka o proboju iz obruča u toku noći ¾ jula na pravcu Jelovica—Jurogoš—Gradina—Koran. Za proboj iz obruša angažovana su 4 bataljona, a u ulozi zaštitnice sve preostale snage.
3/4 ponoć- otpočeo je proboj iz obruča. Počela je borba prsa u prsa, 2 bataljon je do jutarnjih satova vodio žestoke borbe kada je odbačen na polazne položaje. To je uticalo i na 3 bataljon, dok je 1 i Udarni probili obruč s kojima se spasilo 10.000 civila i ranjenika. U obruču su ostali 2, 3 i 4 bataljon i dijelovi 4 bataljona 1 krajiške brigade.
4 /5 juli- drugi proboj, ali njemci postavili tenkove duž komunikacije Prijedor—Dubica. Do jutra samo su se po grupama uspjeli probijati, a dok su neki napadi se istopili u jurišima na neprijateljske rovove i bunkere. Ovim neuspjehom nije bilo više organizovane odbrane 2 krajiške brigade.
5 juni- Josip Mažar Šoše je naredio da se jedinice razbiju u udarne grupe i tako skalnjaju po Kozari, a po prolasku ofanzive da se što prije prikupe. Ovim je praktično završena bitka na Kozari. Sad je neprijatelj pristupio izvršenju zadataka: uništenje stanovništva na Kozari.
Sa Kozare je odvedeno 68.500 stanovnika, a od ovog broja 24.488 osoba se nikada nije vratilo kućama. Broj poginulih boraca NOP-a je iznosio skoro polovina od 3.500 boraca je palo herojskom smrću.

Bihać, kao središte župe tzv. NDH, na važnom komunikaciskom pravcu i u neporsrednoj blizini vitalnih interesa kako NDH tako i okupatora, bio je važan administrativni, ekonomski i vojni centar uopšte.

Od jeseni 1941.g. prisutna je ideja za napad na grad Bihać, tako je operativni štab za Bosansku krajinu predložio Vrhovnom štabu NOPOJ da treba razviti ofanzivna dejstva dolinom Une s ciljem spajanja sa partizanskim brigadama iz Hrvatske

18. oktobra- Vrhovni štab na Oštrelju razmatra prijedloge od štabova Bosanske krajine i Glavnog štaba Hrvatske. Vrhovni štab je obavjestio Glavni štab Hrvatske i operativni štab za Bosansku krajinu i naredio da se napad izvede do 5 novembra.

Prema dostupnim podacima u Bihaću je bilo smješteno 4.700 domobrana i ustaša, a u Bosanskoj Krupi 700 ustaša i 100 domobrana. Odbrana grada Bihaća je bila smještena u okolna sela Križ, Žegar, Ribić, željeznička stanica, Bakšaiš, aerodrom i brdo Somišlje, koje je dominiralo gradom. Za odbranu samog grada angažovano je 2200 ljudi iz domobranske zdruge (brigade) sa 8 topova. Dvije bojne nalazile su se u Ličkom Petrovom selu i u Bosanskoj Krupi, jačine 1370 ljudi. Komandant garnizona u Bihaću je bio domobranski pukovnik Tomičić.

28. oktobar- na sastanku u Bosanskom Petrovcu je odlučeno da napad počne 1 novembra u 21 čas po d komandom Koste Nađ. U ovom napad je učestvovalo 8 brigada i to: 1, 2, 3, 5, i 6 krajiška i 2, 4, i 8 hrvatska i artiljeriski divizion. Napad je trebao da 4 brigade napadaju na grad dok bi ostale brigade sprečavale neprijatelja da dovede pojačanje.

29/ 30 oktobar- izvršeno prikupljanje snaga u rejonu Bihaća

Za napad na Bihać angažovano je 8 krajiških i hrvatskih brigada sa 9000 boraca, 328 puškomitraljeza, 51 mitraljez, 15 minobacača, 6 lakih topova i 2 haubice. Odnos snaga je bio 2 : 1 u korist napadača.

2 novembar 21 sat- započeo napad na Bihać. Najžešči otpor je pružen u selu Spahići, a prelazak preko Une je izvedeno dok sela Grmuš uz pomoć lokalnog stanovništa.

23 sata- 2 lička brigada je bez teškoče zauzela Željavu, Baljevac i Zavalje i prešla u napad na Ličko Petrovo selo.
1 bataljon 2 krajiške brigade uspio se bez borbe probiti do mosta na Uni dok je 8 kordunaška zauzela željezniču stanicu. 2 i 8 brigada na desnoj obali Une je razbila neprijateljska uporišta i nastavila svoje nastupanje prema gradu. Najteži zadatak je imala 1 krajiška brigada, a to je zauzimanja brda Somišlje i kasarne Žegar. 1 bataljon 1 krajiške brigade je zaobišao ustaške položaje i s leđa ih napao, ali dok sus e približavali naišli su na kamenit teren pa je stoga naređeno da se svi borci izuju i nastave napadati bosi. Za samo nekoliko minuta svi bunkeri su bili zauzeti.

3 novembar 6 sati- upućena depeša i zatražena pomoć. Tako je Glavni stožer domobranstva saznao za napad na Bihać tek poslije 10 sati.

10.20 sati- iz Zagreba i Banja Luke upučeni bombarderi NDH koji su bombardovali partizanske položaje oko Bihaća.

16.30 sati- komandant 32 ustaške bojne krenuo je sa 150 vojnika prema Bihaću i nesmetano se probili do grada.

Do 19 sati- brigade su nakon krače borbe zauzele kasarnu Žegar i prodrle u južni dio grada gdje su se vodile žestoke borbe.

22 sata- pukovnik Tomičić naređuje povlačenje iz Bihaća, ali nije naredio način pvlačenja, što je izazvalo ozbiljnu pometnju.

4 novembar 11 sati- Vrhovna komanda je obavještena da je istočni dio grada slobodan

14 sati- zamjenik komandanta Operativnog štaba Slavko Rodić naredio je 1 i 3 krajiškoj brigadi da u toku noć po svaku cijenu uništi svaki otpor u gradu. 1 brigada je imala za zadatak da očisti rejon oko Crkve i oslobodi most na Uni.
Avijacija NDH je na Semišlje i Debeljaču izbacila 80 bombi od po 12 kg.

Oko 15 sati- povlačenje ustaša preko Bihaćkog polja.

16 sati- Bihać je oslobođen. Gonjenje neprijatelja je preuzela 2 krajiška brigada, dijelovi 6 brigade, 4 i 8 hrvatska brigada.

Oslobođenje Bihaća bio je, nesumljivo, krupan vojni i pllitički događaj i najznačajnija vojna pobjedakrajiških i hrvatskih jedinica kao i ogroman politički uspjeh NOP-a.
U dvodnevnim borbama neprijatelj je izgubio 500, a zarobljeno je 860 i 35 oficira. Zapljenjeno je 8 artiljeriskih oruđa, 2 minobacača, preko 800 pušaka, više mitraljeza i puškomitraljeza, oko milion metaka, hiljade topovskih granata, 10 vozila, 5000 litara benzina, 400 litara nafte, velike količine sanitetskog materijala, novca, hrane, kompletna bolnica sa tri ljekara i druge opreme.
Ukupni gubici partizanskih jedinica u borbi za Bihać: 80 mrtvih, 180 ranjenih i 9 nestalih

Po oslobođenju u Bihać su stigao Vrhovni štab i sve ustanove vojnopolitičkog rukovodstva NOP-a u Jugoslaviji. Krajem novembra u Bihaću je održano prvo zasjedanje Antifašističkog vjeća narodnog oslobođenja Jugoslavije.

Da bi se moglo neposrednije i jos uspjesnije rukovoditi oruzanom borbom, u rujnu 1941. presli su na oslobodeni teritoriji iz Beograda Centralni komitet KPJ i Glavni stab partizanskih odreda na celu s Titom. Pored uspjeha koje je postigao oruzani ustanak prvih mjeseci u svim zemljama Jugoslavije, bilo je i slabosti i teskoca koje je trebalo otkloniti. Stoga je 26. IX 1941. u selu Stolicama kraj Krupnja odrzano savjetovanje CK KPJ i Glavnog staba, na kojemu su sudjelovali vojni i politicki rukovodioci iz svih krajeva zemlje osim Crne Gore i Makedonije. S tim zemljama u to vrijeme bile su privremeno prekinute veze zbog ratnih zbivanja. Na savjetovanju su donesene znacajne odluke za daljnji razvoj NOB-a u Jugoslaviji. Zakljuceno je da se jos cvrsce pristupi organiziranju partizanskih odreda koji treba da se povecavaju i vode vece akcije radi razvijanja masovnog ustanka. Za sve borce uveden je jedinstveni naziv – partizan. Oni na kapama nose crvenu zvijezdu i uz nju nacionalnu zastavu. Odluceno je da Glavni stab promijeni ime u Vrhovni stab (VS) i da bude rukovodece tijelo oruzane borbe na podrucju Jugoslavije, a da u zemljama Jugoslavije oruzanom borbom rukovode Vrhovni stab. [center]

Buduci da je oruzani ustanak prijetio da ozbiljno ugrozi polozaj i interese okupatora i njegovih pomagaca u zemlji, to su oni bili prinudeni da pojacavaju svoje vojne snage. Zbog sve veceg sirenja unstanka u Srbiji, neprijatelj je poduzeo veliku ofenzivu protiv Uzicke republike. Cilj je bio da se uniste partizanske snage i Vrhovni stab.
Da bi postigao zeljeni cilj, neprijatelj je provodio i krvavi teror nad mirnim stanovnistvom u Srbiji. Izvrsena su nasilja nad tisucama nevinih ljudi. Najveci pokolj bio je u Kragujevcu, 21. listopada 1941, gdje su Nijemci strijeljali oko 7 tisuca gradana, medu kojima su bili i brojni ucenici srednih skola sa svojim nastavnicima.
Partizanski odredi veoma su se hrabro i vjesto suprostavljali znatno nadmocnijem neprijatelju. Unatoc brojcanoj premoci neprijatelja i njegova naoruzanja, nije mu uspjelo unistiti partizane i Vrhovni stab, koji su se na celu s Titom povukli iz Uzica na slobodno podrucje u Sandzaku. Buduci da se oslobodilacka borba sve vise sirila u citavoj zemlji, gubitak oslobodenog podrucja u Srbiji nije mogao oslabiti snagu ustanka.

Neprijatelj je od pocetka naisao na snazan otpor kojemu se nije nadao. Partizani su odmah poduzeli niz napada na neprijateljske jedinice u Lici, Baniji, Kordunu i u zapadnoj Bosni. Nijemcima nije uspio plan opkoljavanja glavnih snaga NOVJ i Vrhovnog staba. Istodobno su neprijateljske snage provodile nad stanovnistvom masovni i krvavi teror paleci i pustoseci sela te vrseci uzasna nasilja.
U jeku neprijateljske ofenzive Vrhovni stab je s jednim dijelom jedinica NOVJ poduzeo protuofenzivu u pravcu Neretve i Rame. jedan od glavnih zadataka bio je spasavanje oko 4 tisuce ranjenih partizana. Vrhovni komandant Tito zapovijedio je da se ranjenici moraju zbrinuti i spasiti pod svaku cijenu. Spasavanje ranjenika bio je primjer visokog humanizma nasih partizana. Time se kovalo cvrsto moralno-politicko jedinstvo ranjenika i boraca. Partizani nisu nikada napustali svoje ranjene drugove. Neprijatelj je s desetinama tisuca vojnika poceo sa svih strana prodirati u dolinu Neretve da bi unistio partizanske snage. Razvila se zestoka bitka za ranjenike, koja se vodila u veoma teskim uvjetima zime, gladi i bolesti. Puna tri tjedna vodila se ta bitka, koja je bila jedna od najpresudnijih u povijesti narodnooslobodilacke borbe. U njoj su moral i samoprijegor boraca NOVJ dosli do osobitog izrazaja. Upravo je to bila ona snaga koju neprijatelj nije mogao svladati i doci do ranjenih partizana.

Da neprijatelj ne bi mogao otkriti daljnji pravac kretanja partizanskih snaga, Tito se posluzio ratnim lukavstvom. Zapovijedio je da se poruse svi mostovi na Neretvi kako bi se neprijatelj uvjerio da partizani nece prelaziti rijeku. Bio je to primjer velike ratne vjestine, izveden u trenutku kada se neprijatelj tome najmanje nadao. Dogodilo se upravo suprotno. Na mjestu porusenih mostova partizani su napravili privremene prijelaze, preko kojih su se nocu prebacivali na drugu stranu, tj. na lijevu obalu Neretve. To je kod cetnika na drugoj strani Neretve izazvalo pravu smetenost. Doslo je do zestoke borbe partizanskih jedinica sa cetnicima, koji su bili tesko porazeni.
S preostalim partizanskim snagama preneseno je preko Neretve oko 4 tisuce ranjenika. Neprijatelj je dozivio potpun neuspjeh. Kada su Nijemci stigli na obalu Neretve, ondje vise nije bilo nikoga

BITKA NA NERETVI

27. januar- Vrhovni štab u Drvaru odlućio da težište borbi prenese na jugositok u pravcu Hercegovine i Crne Gore. Stoga su angažvane 1 i 2 proleterska i3 udarna divizija da djeluju u pravcu Gornji Vakuf—Duvno—Livno.
7. februar- izvršeno prikupljanje navedenih divizija...
13. februar. Formirana 9 dalmatinska divizija koja je svoja dejstva usmjerila prema Imotskom.

Zadaci:
• 2. proleterska divizija, nastupa pravcem Duvno—Imotski—Posušje, likvidira neprijatelje u ovim mjestima, zauzima selo Drežnicu i osigura desno bok sa pravca Mostara.
• 1 proletreska divizija, nastupa od Gornjeg Vakufa prema Ivan sedlu i zauzme komunikaciju Sarajevo—Konjic.
• 3 udarna divizija, zauzeti Prozor i ovladati svim uporištima u dolini Neretve od Konjica do Drežnice.
• 9. dalmatinska divizija, u sadejstvu sa 2 ploterskom divizijom zauzme Posušje i osigura desni bok i pozadinu 2 proleterske divizija.
• 7 baniska divizijada štiti povlačenje ranjenika od Grmeča ka Livnu, a zatim da zatvori pravac Gornji Vakuf—Bugojno.

Ukupna jačina Glavne operativne grupe iznosi preko 21.000 boraca, centralna bolnica 3.000 ranjenika.

TOK DEJSTAVA U DOLINI NERETVE

9.februar- 2 proleterska divizija je oslobodila Posušje i Imotski
15 februar- započele borbe za Drežnicu koja se predala 18 februara. Istog dana 4 proleterska brigada je produžila na sjever prema Jablanici i sukobila se sa 1 bataljonom 259 puk divizije „Murđe“.
22. februar- Jablanica oslobođena i 2 proleterska divizija izvršila svoj zadatak.
1 proleterska bdivizija je oslobodila područje između Konjica i Tarčina i zaposjela Ivan sedlo.
15 februar- 3 udarna divizija u 21 sat izvela napad na Prozor, ali ovaj napad je prošao neuspješno.
16. februar- „Prozor noćas mora pasti—Tito“....23 sata napad je započeo, i poslije žestoke borbe Prozor je pao.
Padom Prozora završena je prva etapa protiv ofanzive na frontu širine 80 km od Ivan sedla do Drežnice.
19. februar- general Ler naredio da 718. njemačka divizija dejstvuje od Sarajeva prema Konjicu, a Grupa „Fogl“ od Bugojna prema Gornjem Vakufu i Prozoru s čim je započela operacija VAJS 2.
22. februara- 3 udarna divizija izvodi napad na Konjic koji propada kao i napadi 24,25 i 26 februara
27. februara- u rejon Bugojna pristiže 717 divizija
28 februar- na sastanku Politbiro CK KPJ i Vrhovnog štaba u Gračanici, južno od Prozora, odlučeno je da se izvrši protiv napad u pravcu Gornjeg Vakufa. Za napad su angažovane sljedeće jedinice: 1 proleterska divizija sa 3 bigade, 7 baniska sa 3 brigade, 2 proleterska sa 2 bigade i 1 dalmatinska brigada iz 3 udarne divizije
1 mart- njemci zauzeli planinu Raduša i time ugoržavali ranjenike i centralnu bolnicu. Tokom 2 marta 2 i 4 brigada su herojskom borbom razbile njemce i ovladale Vilić Guma, Karaulicom i Orlovačom.

3 mart- komandant NOV POJ J. B. Tito je na makljenu izdao naređenje za opšti napad, u 15 sati, u tri napadne kolone.
Desna napadna kolona: komandant Koča Popović, sastav: 1 proleterska, 3 sandžačka i 1 dalmatinska brigada, zadatak: ovladati Crnim vrhom i spriječiti odstupanje premaBugojnu.
Srednja napadna kolona: komandant Peka Dapčević, sastav: 2 i 4 proleterska, 7 baniska i 2 bataljona 3 krajiške brigade i četa tenkova podržana haubičkim divizionom. Zadatak: zauzeti Gornji Vakuf i vršiti gonjenje neprijatelja prema Bugojnu.
Lijeva napadna kolona, komandant Pavle Jakšić, sastav: 8 baniska i nepotpuna 3 krajiška brigada, zadatak: napada na selo Gračanica, sa ciljem spajanja sa 1 proleterskom, da spriječi povlačenje i dolazak pojačanja..
3 mart 15 sati- započeo opšti napad...
1 proleterska je već do zore 4 marta izbila sjeverno od Gornjeg Vakufa. Na prostoru srednje napadne kolone vođen su borba prsa u prsa, ali 2 proleterska je uspjela da slomi otpor 717 divizije i grupe FOGL i izbila pred Gornji Vakuf. Lijeva napadna kolona nije uspjela da zatvori obruč oko njemaca. Njemci su se počeli povlačiti prema Bugojnu.

FORSIRANJE NERETVE I PRODOR U HERCEGOVINU

5 mart- Vrhovni komandant naređuje pregrupisavanje snaga za pokret prema jugu od G. Vakufa ka Jablanici. 2 proleterska ojačana sa 1 proleterskom brigadom, haubičkim divizijonom i četom tenkova, dobila je zadatak da u četiri ešalona forsira Neretvu, a zatim da krene pravcu Boračkog jezera—Glavatičevo—Kalinovik i da razbije četnike na pravcu kretanja. Lijevi bok prema Konjicu osiguravala je 3 udarna divizija, a desni bok 7 baniska divizija. Kao zaštitnica angažovana je 1 proleterska divizija.

6 mart- otpočelo forsiranje Neretve preko inprovizovanog mosta. Prvo je prešla desetina od 12 boraca „grom desetina“ i uništila četničko uporište.
7 mart- veći dio četničkih snaga uništen. 550 ubijenih.
14 i 15 mart- prebačene posljednje brigade ( 3 krajiška, 3 sandžačka i 3 dalmatinska) čime je završeno forsiranje Neretve.
17 mart- 10 hercegovačka i 4 crnogorska brigada razbile grupaciju od 3.000 četnika.

Bitka na Neretvi—poznata kao bitka za ranjenike, po humanosti, primjeni raznovrsnih dejstava i po izvođenju manevara jedna je od najhumanijih ali i najsloženijih bitaka u NOR- u.

Prilog drugarice Rozalin.

Zahvaljujem se.

Valter

Bitka na Sutjesci

Njemačke pripreme: sredinom aprila donešena je odluka o novoj ofanzivi protiv Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba pod nazivom „švarc“.

8 maja- 98 puk i 99 puk prošli kroz Rožaje i nastavili nastupanje prema Berane i Andrijevice.

Glavna zamisao Njemaca u operaciji švarc je bila da na kružnoj liniji Kalinovik—Foča—Goražde—Pljevlje—Bijelo Polje—Kolašin—Titograd—Nikšić—Bileća—Gacko—Kalinovik izvrše okruženje a zatim koncentričnim nastupanjem steže obruč s ciljem nabacivanja Glavne operativne grupe na kanjon rijeka Tare i Pive.

Za izvršenje ove operacije angažovane su 4 divizije ( 7 SS, 1 brdska, 118 i 369), borbene grupe „ Ludviger“ i motorizovani puk „ Brandenburg“ sa ukupno 67.000 vojnika, zatim italijanske divizije „Venecija“, „Ferara“, „Taurinenze“ i „Trupe Podgorica“ sa 43.000 vojnika, oko 15.000domobrana i ustaša, 2.000 bugara i 4.000 četnika. Za podršku iz zraka angažvano je 14 eskadrila sa 160 aviona koji su polijetali iz Sarajeva, Zemuna, Mostara, Skadra, Valone i Tirane.

Sastav i raspored Glavne operativne grupe:
Glavna operativna grupa pod neposrednom komandom Vrovnog štaba imala je u sastavu: 1 i 2 proletersku, 3 udarnu, 7 baniska diviziju i Drinsku operativnu grupu ( 2 proleterska, 6 istočnobosanska i Majevička brigada) i dva artiljeriska divizijona. Ukupan broj snaga NOP-a iznosio je 15.700 boraca i 4.000 ranjenika i tifusara.

Raspored: 1 proleterska, pod komandom Koče Popovića, orjentisana prema dolini rijeke Lima, a 2 proleterska, pod komandom Peko Dapčević, prema Kolašinu i Mokovcu. Ove divizije su nosioci prodora prema Ibru i Kosovu. 3 udarna divizija je bila razvučena od Župe nikčićke do Gacka; Drinska operativna grupa od Goražda, Foče do Zelengore, a 7 baniska prema Pljevljima. Vrhovni štab je tokom ofanzive bio u Đurđevića Tari, a Centralna bolnica na Sanđačkoj visoravni i oko donjih tokova rijeka Tare i Pive.

UVODNE BORBE OD 15 DO 20 MAJA 1943

Ujutro 15 maja 1943 otpočeli su pokreti i dejstva njemačkih i kvislinških snaga prema slobodnoj teritoriji. Njemci su prvenstveno ubrzali pokrete 118 lovačke i 7 SS divizije koje još nisu bile stigle, a 369 divizija je izvršila pritiske od Goražda i Ustikoline dok je 1 brdska sa linije Bijelo Polje—Kolašin.
Još 12 maja tri bataljona iz 4 i 5 crnogorske brigade odvojeni su za napad na četnike na komunikaciji Titograd—Kolašin. Na ovaj napad reagovali su Italijani slanjem 383 puka. U toku 14 maja udarna grupa je razbila četnike i sukobila se sa italijanima. U ovim sukobima italijani su izgubili 739 vojnika.
Do 20 maja izvršeno je spajanje njemačkih i italijanskih snaga.
Sa linije Kolašin—Bijelo polje, poslije dvodnevnih borbi, 1 brdska vidizija uspjela je da zaustavi nastupanje 1 i 2 proleterske divizije.

21. maja- VŠ je naredio Štabu 1 bosanskom korpusu da uputi 5 krajišku diviziju na prostor Goražda i Foče. Ovi se vidi da je VŠ planirao probijanje prema Bosni što je bilo realno izvodljivo.

POKUŠAJ PROBOJA OBRUČA NA FOČANSKOM SEKTORU (OD 21 DO 26 MAJA)

23 maj- VŠ naredio 1 proleterskoj diviziji da izvrši proboj na Fočanskom sektoru, što je i prvi pokušaj proboja.

24. maja- nekoliko uzastopni napada 1 proleterske divizije su odbijeni od strane 118 lovačke divizije koja je podržana avijacijom. Ovaj prvi proboj je propao.

Tokom 28 i 29 maja- preko Tare prebačena 7 baniska divizija, a u rejonu Đurđeviča Tare ostavljena je 3 sandžačka brigada. S juga su se povlačile 5 crnogorska i 1 dalmatinska brigada i zatvaraju pravac Nikšić—Šavnik.

29 maj- njemci napadaju Vučevo, ali dolaskom 6 istočnobosanske brigade na Vučevo, Njemci su odbačeni uz osjetne gubitke.

31 maj- završeno pregrupisanje snaga NOP-a, s toga je VŠ naredio Drinskoj operativnoj grupi i 1 proleterskoj diviziji da rašire mostobran na Zelengori, a 2 proleterska da nastupa južno od Maglića prema izvorima Neretve i Sutjeske. 3 udarna i 7 baniska su imalke za zadatak da usporavaju Njemce na kanjonu Pive i Tare zbog prebacivanja ranjenika.

1. juni- 118 divizija izbila je na lijevu obalu Sutjeske od Tjentišta do ušća u Drinu, a 7 SS na pravac Sutjeska—Piva.
2. juna- VŠ stigao u Mratinje i uvidio neuspjehe na oba pravca nastupanja glavne operativne grupe.

3. juna- donesena odluka o nastupanju u dvije kolone i to: 1 kolona (1 i 2 proleterska i VŠ) njihov zadatak je bio da se probiju preko Zelengore, a druga grupa (3 udarna, 7 baniska i Centralna bolnica) njihov zadatak je bio da se probiju u Sanđak ili prema planini Goliji.

5 juni- 1 proleterska započela proboj izauzela Borovno, ali VŠ opozvo ovaj napad s cilje da se proboj vrši u rejonu Suhe i Tjentišta.

9. juna sve jedinice krenule prema masivima Zelengore.
U jutarnjim satima ranjen je i vrhovni komandant Tito.

PROBOJ OBRUČA ( OD 10 DO 15 JUNA)

Uveče 9 juna- Glavna operativna grupa je razvučena na frontu dužine 35 km, a 3 i 7 divizija se nalazila između Sutjeske i Pive u krajnje neizvjesnoj situaciji.

10 juni- 1 proleterska je u dvije napadne kolone uspjela je odbaciti njemce prema selu Miljevina.
Uveče 10 maja- 7 baniska divizija je sustigla Glavnu operativnu grupu sa 600 ranjenike i time se odvojila od 3 udarne divizije sa večinom ranjenika.

Tokom 11 12 juna- VŠ sa 2 i 7 divizijom se držao priključak sa 1 divizijom koja je rušila sve pred sobom.
Poslije proboja obruča 1, 2 i 7 divizija sa VŠ su nastavile nastupanje u Istočnu Bosnu.

10 juna- 3 udarna divizija, sa 1.000 teških ranjenika, nalazila se na Vučevu okružena sa 4 neprijateljske divizije.

11. juna- 1 dalmatinska, kao prethodnica 3 divizije, otpočela je napad na Sutjesku. Uspjeli su da se održe na grebenu Vilinjak, ali izgubili su kontakt sa Štabom 3 divizije.

Noći 12 i 13 juna. Počelo pre3bacivanje preko Sutjeske i to: na čeli 5 crnogorska, zatim Mostarski bataljon, a Centralna bolnica i 3 sandžačka kao zaštitnica.

13 juna- počeli su juriši na njemačke linije. Juriši su se smjenjivali, pala je prva linija, ali obruč nije probijen. U tim prvim jurišima na njemačke rovove pogunio je i proslavljeni komandant 3 udarne divizije Sava Kovačević.
Oko podne svaki organizovani napad je prestao i njemci su se srušili na ranjenike i tu masakrirali oko 1.000 ranjenika. Od oko 2.000 boraca 3 udarne divizije koji su 13 juna prešli u napad oko polovina se uspjela probiti po grupama i pojedinačno, dok je otala polovina izginula sa ranjenicima.


Trinaestog juna, poslije mjesec dana nadčovječanskih borbi i napora, završena je bitka na Sutjesci. U ovoj bici je stradalo 7.000 boraca, od toga 605 mladih žena i djevojaka. Treba imati u vidu da je na čelu vojnih jedinica poginuo veliki broj rukovodećeg kadra kao i dva člana Vrhovnog štaba, sedam članova AVNOJ-a, jedan komandant divizije, oko 300 komandanata, komandira i političkih komesara, brigada, bataljona, četa i vodova, 36 ljekara, oko 200 bolničarki itd. 45 njih je odlikovano Ordenom narodnog heroja.

Prilog drugarice Rozalin.